شيعيان گرديد كه پس از نهضت علمى امام صادق (ع) در تاريخ تشيع نظير ندارد. موارد زير، از جمله آن اقدامات است:

يك. هنگامى كه پيك «مأمون» براى بردن آن حضرت وارد مدينه شد، امام سعى كرد با گفتار و كردارش فضاى شهر را از كراهت و نارضايتى خود از اين دعوت پر كند و اين سفر را يك سفر اجبارى و سفرى كه به مرگ او منتهى مى‌شود معرفى نمايد.

دو. على‌رغم آنكه «مأمون» از امام رضا (ع) خواسته بود هر كس از افراد خانواده‌اش را كه مايل است با خود همراه بياورد، امام (ع) اين كار را نكرد و تنها تن بدين سفر داد و در حقيقت به «مأمون» فهماند كه وى نه تنها به آينده اين دعوت خوشبين نيست، بلكه اين سفر را يك سفر خطرناك مى‌داند. [1]

سه. در عين آنكه «مأمون» تمامى تلاش خود را براى قطع ارتباط عاطفى و معنوى امام با مردم و شيعيان در طول سفر به خراسان به كار برد، ولى امام (ع) در هر فرصتى با پايگاههاى مردمى خويش تماس مى‌گرفت و با گفتار و كردار و معجزات و كرامات حقانيت و امامت خويش را به اثبات مى‌رسانيد و رهبرى و اطاعت از خويش را تداوم رسالت پيامبر اسلام (ص) و شرط توحيد مى‌دانست. ايشان بدين ترتيب مشروعيت خلافت را از امثال مأمون سلب مى‌كرد و تشيع ناشى از دوستى اهل بيت (ع) را تبديل به يك تشيّع اعتقادى اصيل كرد. [2]

چهار. خوددارى امام (ع) از پذيرش خلافت و ولايت‌عهدى تا حدود دو ماه، تا آنكه به تهديد كشيده شد و به اجبار امام ولايت‌عهدى را با آن شرايط پذيرفت و تا آخر نيز ناخشنودى خويش را از اين امر ابراز مى‌داشت. [3]

پنج. تلاشها و فعاليتهاى علمى و فرهنگى امام (ع) در قالب مناظره، مباحثه با پيروان اديان و مذاهب و پرسش و پاسخ در زمينه مسائل كلامى و اعتقادى نيز يكى از روشن‌ترين برگهاى تاريخ زندگى امام در تقويت حقانيت امامت و اعتقادات تشيع بود.

استفاده امام از موقعيت استثنايى كه مأمون- به قصد تضعيف امام- براى وى فراهم كرده‌

[1] . تاريخ اسلام در عصر امامت امام رضا و امام جواد (ع)، ص 94-95

[2] . همان، ص 95-96؛ تاريخ تشيع در ايران، ج 1، ص 221-222

[3] . تاريخ اسلام در عصر امامت امام رضا و امام جواد (ع)، ص 97