خلاصه‌

مأمون و معتصم فرزندان هارون الرشيد دو خليفه معاصر امام جواد (ع) بودند. مأمون، دومين‌

فرزند هارون، كنيز زاده اى بود كه از هوش، استعداد، زيركى و پشتكار بالايى برخوردار بود. او در دوران كودكى به تعلّم و فراگيرى علم و دانش همت گماشت و عالم خلفاى بنى عباس شد. او نيز مانند ديگر خلفاى عباسى فاسد بود ولى در ظاهر خود را موجه و متعبد جلوه، مى‌داد. سياست محبت به اهل بيت و طرفدارى از آنان را پيش گرفت تا با آوردن امام رضا (ع) در مسند خلافت يا ولايت عهدى او را به فساد و ظلم بيالايد و تقدس آنان را خدشه دار كند و اقبال عمومى نسبت به علويان را از بين ببرد.

طرفداران مأمون در برابر برادرش امين، خراسانيانى بودند كه محبت اهل بيت را در سينه داشتند و مأمون براى جلب رضايت آنان اظهار تشيع مى‌كرد. بعد از مدتى با قيام بنى عباس مواجه شد و سياست خود را شكست خورده ديد؛ از اين رو فضل بن سهل و امام رضا (ع) را كشت تا بتواند بنى عباس را جذب كند. در زمان مأمون نهضت علمى ترجمه همچنان ادامه يافت و جلسات بحث و مناظره بين عالمان اديان مختلف در حضور خليفه برگزار مى‌شد. او در سال 218 در سن چهل و هشت سالگى و بعد از 21 سال خلافت درگذشت.

ابوالاسحاق محمد بن هارون ملقب به «معتصم» جانشين مأمون گرديد. معتصم كه از علم و دانش بهره‌اى نداشت همان سياستهايى را كه برادرش مأمون به او وصيت كرده بود در پيش گرفت؛ از جمله غائله «خلق قرآن» كه در زمان او ادامه يافت و عالمان امتحان مى‌شدند و هر كس قرآن را مخلوق نمى‌دانست به شدت مجازات مى‌شد.

او بر خلاف پدرانش عربها و ايرانيها را از دايره حكومت كنار زد و تركها را ميدان داد. اين سياست او كه بر خلاف ميل ايرانيها و عربها بود مخالفتهايى را درپى داشت به طورى كه مجبور شد بغداد را ترك كند و شهر سامرا را براى سكونت و مركزيت خلافت بسازد. معتصم نيز پس از هشت سال خلافت سن 47 سالگى در گذشت.