ب- صاحبان انديشه‌

شرايط فرهنگى دوران امام جواد (ع) به گونه‌اى بود كه زمينه براى گرايش و جذب همگان به سمت مسائل علمى و كلامى و فلسفى فراهم گشت و صاحبان انديشه، افكار و عقايد خود را آزادانه مطرح مى‌كردند و با مخالفان خود به بحث و مناظره مى‌پرداختند.

در آن زمان معتزله مورد حمايت و پشتيبانى حكومت وقت بودند كه در اعتماد بر عقل افراط مى‌كردند و آنچه را كه عقلشان تأييد مى‌كرد مى‌پذيرفتند و بقيه را رد و انكار مى‌كردند و چون نيل به مقام امامت امت در سنين خردسالى با عقل ظاهربين آنان قابل توجيه نبود سؤالات دشوار و پيچيده‌اى را از امام (ع) مى‌پرسيدند تا به پندار خود، آن حضرت را در ميدان رقابت علمى شكست دهند. امّا امام جواد عليه السلام به همه سؤالات آنها به خوبى پاسخ مى‌گفت. آن حضرت گاهى قبل از آن كه شخص سؤال كند جواب او را مى‌داد تا اين كه هرگونه ترديدى از آنان برطرف گردد. «اباصلت هروى» مى‌گويد:

«در مجلسى خدمت امام جواد (ع) بودم. در آن مجلس تعدادى از شيعيان و غير آنان حضور داشتند. مردى به پا خاست و گفت: مولاى من قربانت گردم. امام فرمود بنشين، نبايد نماز را قصر بخواند ....

هنگامى كه حاضران مجلس رفتند. عرض كردم: آقاى من، قربانت گردم من چيز عجيبى ديدم. فرمود: آرى ... مى‌خواست بپرسد كه آيا ملّاح در كشتى بايد نماز را قصر بخواند گفتم:

خير، زيرا كشتى به منزله خانه اوست. (1)

ج- خلفا

پيشوايان معصوم عليهم السلام به عنوان مشعلداران علم و آگاهى شناخته شده بودند و جبهه آنان از نظر سياسى و اعتقادى و داشتن پايگاههاى مردمى قوى‌ترين جبهه‌اى بود كه در برابر حاكمان عباسى قرار داشت. خلفاى جور با جذب دانشمندان دنياپرست به دستگاه و ترتيب مجالس بحث و مناظره از آنان مى‌خواستند در مناظره، رهبران الهى را از نظر علمى شكست داده، آنان را فاقد صلاحيتهاى لازم براى رهبرى جامعه اسلامى جلوه دهند.