آشكارا كشتن امام رضا (ع) با آن موقعيّت و جايگاه ممتازى كه داشت نه كار آسانى بود و نه به مصلحت حكومت. از اين رو، براى اجراى توطئه خود حيله‌اى به كار برد كه هم اجرايش آسان بود و هم زيانش براى حكومت كمتر؛ حيله‌اى كه از سلف خويش، معاويه آموخته بود.

او تصميم گرفته بود به بغداد برود تا مشكل اساسى اين ناحيه را با حضورش به نفع خود حل كند. ليكن لازم بود پيش از ورود به بغداد دو خطر عمده را از سر راه خود بردارد تا صداقتش را براى عربها به اثبات رساند. اين دو خطر عبارت بود از وزيرش فضل بن سهل و وليعهدش حضرت رضا (ع) كه وجود هر دوى آنان در دستگاه خلافت مأمون از عوامل مهم نارضايتى نژاد عرب بويژه مردم بغداد از حكومت وى به شمارمى‌رفت.

مأمون همراه وزير و وليعهدش مرو را به مقصد بغداد ترك كرد. فضل بن سهل را در حمام سرخس به طرز حيله‌گرانه‌اى به قتل رسانيد. هنگامى كه به طوس رسيد امام رضا (ع) را به منزل خود دعوت كرد و به دست خود و بدون هيچ واسطه‌اى با خورانيدن انگور [1] يا انار مسموم [2] به آن حضرت او را شهيد كرد.

بدين ترتيب دومين و بزرگترين مانع از سر راه حكومت مأمون برداشته شد و راه براى رفتن وى به بغداد هموار گشت.

تاريخ شهادت حضرت على بن موسى الرّضا (ع) بنا بر قول مشهور، آخر ماه صفر، سال 203 هجرى قمرى [3]، يك سال و اندى پس از صدور فرمان ولايتعهدى به نام آن‌

[1] - بحارالانوار، ج 49، ص 293

[2] - اعلام الورى، ص 340

[3] - همان، ص 314. درباره تاريخ شهادت امام رضا (ع) نقلهاى ديگرى نيز ذكر شده است. شيخ صدوق مى‌نويسد: نظر صحيح‌اين است كه امام (ع) روز جمعه، 21 ماه رمضان، سال 203 هجرى به شهادت رسيده است (عيون اخبار الرضا (ع)، ج 2، ص 274). كفعمى تاريخ شهادت آن حضرت را روز سه شنبه، هفدهم صفر سال 203 ذكر كرده است (المصباح، ص 523 جدول).

نكتۀ ديگر اين كه تعبيرهاى محدثان ومورخان نسبت به چگونگى درگذشت پيشواى هشتم (ع) متفاوت است. در بعضى اشاره‌اى به اينكه آن حضرت به مرگ طبيعى از دنيا رفته يا به سم، شهيد گشته نشده است. در بعضى ديگر تصريح شده كه آن گرامى به وسيلۀ سمّ توسط مأمون بدون واسطه يا با واسطه يكى از مزدورانش به شهادت رسيده است. از كلمات بعضى از دانشمندان و مورّخان مانند على بن عيسى اربلى (صاحب كشف الغمه)، سيد بن طاووس و ابن جوزى استفاده مى‌شود كه آن گرامى به مرگ طبيعى از دنيا رفته است (ر. ك: كشف الغمه، ج 2، ص 282 و تذكرة الخواص، ص 355).

آنچه كه نظريه مسموميت و شهادت حضرت رضا (ع) راتأييد و بلكه اثبات مى‌كند علاوه بر گفتار بسيارى از مورخان، روايات و بيانات فراوانى‌است كه از حضرت رضا (ع) به مناسبتهاى مختلف صادر و درآنها تصريح‌شده‌است كه‌آن حضرت‌به وسيلۀ سمّ به دست مأمون به شهادت خواهد رسيد. براى آگاهى از اين روايات رجوع كنيد به عيون اخبار الرضا (ع)، ج 2، صفحات: 151، 199، 248 و 275