پيشواى ششم (ع) در حساسترين شرايط سياسى، اجتماعى و فرهنگى، كشتى امامت را با موفقيّت فزون از حدّ انتظار به ساحل نجات رهنمون ساخت. براى شناخت نقش امام صادق (ع) در پاسدارى و گسترش فرهنگ امامت، لازم است نسبت به اوضاع و شرايط سياسى، اجتماعى و فرهنگى حاكم بر جامعه اسلامى در دوران امامت آن حضرت شناخت اجمالى پيدا كنيم. ارزيابى شرايط فرهنگى را به درسهاى بعد وامى‌گذاريم. در اين درس، مرورى داريم بر شرايط سياسى- اجتماعى دوران امام ششم (ع).

جامعه اسلامى در دوران امامت امام صادق (ع) با فراز و نشيبها و تحولات سياسى- اجتماعى مهمّى روبه‌رو بود. اين دوره از تاريخ اسلام كه دربرگيرنده بخش پايانى قرن نخست و آغاز قرن دوّم هجرى بشمار مى‌رود، از نظر مورخان، دوره بروز فتنه‌ها، آشوبها و بى‌ثباتى سياسى در جامعه اسلامى است. اداره سياسى كشور اسلامى در نيمه دوم قرن نخست و اوائل قرن دوّم هجرى به دست غاصبانه و بى كفايت بنى اميّه و خاندان نالايق مروان بود.

موضعگيرى صريح و آشكار زمامداران اموى و كارگزاران آنان در برابر اسلام ناب و جبهه امامت، جنايات هولناك و كم‌نظير آنان در حق مصلحان، حق‌جويان و آزاديخواهان، بويژه خويشان و خاندان پيامبر (ص)، ايجاد جوّ وحشت و اختناق در سطح جامعه، وارد آمدن فشار اقتصادى توانفرسا بر توده‌هاى مردم، بى كفايتى، خودكامگى و قدرت طلبى زمامداران اموى و ... همه از عواملى بود كه در دامن زدن به فتنه‌ها، شورشها، قيامهاى آزاديخواهانه مردمى و بى‌ثباتيها و تحولات پى در پى در درون دستگاه خلافت مؤثّر بود [1] كه در نهايت به سرنگونى و اضمحلال آن منتهى شد.

با در هم پيچيده شدن طومار حكومت امويان در بخش پايانى نيمه اوّل از قرن دوّم كه مقارن با هيجدهمين سال امامت امام صادق (ع) بود، عباسيان كه در حقيقت روى ديگر سكّه امويان بودند، بر مسند خلافت تكيه زدند. آنان به لحاظ آنكه در آغاز راه بودند، شرايط سياسى ايجاب نمى‌كرد كه حرف آخر را همان روزهاى نخست مبارزه و هنگام بدست گرفتن قدرت بزنند؛ ليكن پس از استوار ساختن پايه‌هاى حكومت غاصبانه خود،

[1] - در درس آينده، اين عوامل با تفصيل بيشتر مورد بحث قرار خواهد گرفت