شرايط فرهنگى‌

نهضت علمى امام باقر عليه السلام در شرايطى تحقق يافت كه جمود فكرى و بيگانگى از فرهنگ و معارف اسلامى سراسر جهان اسلام را فرا گرفته بود. عالمان و فقيهان مشهور يا به دربار وابسته بودند و يا به حوزه‌هاى فكرى منحرف و سرگرم كننده كه نه تنها نمى‌توانستند ملجأ و پناهگاه مردم تشنه و جوياى حقيقت باشند كه گاه خطرناكتر از رجال سياسى بر مشكلات و سرگردانى مردم مى‌افزودند.

برخى دانشمندان يهود و نصارا با استفاده از خلأ موجود سعى در تزريق اعتقادات سخيف خود به جامعه اسلامى داشتند و چون توده مردم به اهل بيت عليهم السلام دسترسى نداشتند، نظرات و القاءات آنان را مى‌پذيرفتند. ريشه نفوذ بسيارى از عقايد باطل در ميان مسلمانان ازقبيل اعتقاد به جسم بودن خداوند، اعتقادبه جبر، تفويض و ... همين مسأله است.

از سوى ديگر، پيدايش يا گسترش فعّاليت گروههاى فكرى در جامعه اسلامى مانند خوارج، مرجئه، معتزله، جبريّه و فرقه‌هاى جدا شده از شيعه اماميّه مثل كيسانيّه، زيديّه و غلات با افكار منحرف و مسموم خود، بر آلودگى فضاى فكرى و فرهنگى جامعه مى‌افزود. امام باقر عليه السلام ضمن نامه‌اى به سعد الخير از عالمان سوء انتقاد كرده مى‌فرمايد:

همپالگى‌هاى احبار و رهبان را ببين؛ همانان كه (حقايق) كتاب خدا را از مردم كتمان و تحريف كردند، بدون آنكه سودى عايدشان گردد و راه به جايى ببرند. اكنون مانند آنها در اين امتند؛ كسانى كه الفاظ قرآن را حفظ كرده ولى حدود آن را تحريف مى‌كنند. آنان با اشراف و بزرگان معاشرت دارند و چون سردمداران هوا و هوس پراكنده شوند، آنان با كسانى خواهند بود كه دنياى بيشترى دارند. فهم و بهره آنها از دانش در همين حدّ است. [1]

اين عالمان وابسته در زمينه نقل حديث و ارائه فتوا فعّاليت داشتند و احاديث و فتواها

[1] - كافى، ج 8، ص 54