شود خلافت را به اهلش واگذار كند. [1]

3- ابتكار فضل بن سهل‌

جرجى زيدان و برخى ديگر معتقدند مبتكر و طراح اصلى اين نقشه، فضل بن سهل وزير مأمون بود نه خود مأمون. حال، فضل با چه انگيزه‌اى مأمون را وادار به چنين اقدامى كرد، جرجى زيدان معتقد است او شيعه بوده و روى اعتقاد و ارادتى كه به امام رضا داشته چنين اقدامى كرده است. [2] بيهقى انگيزه فضل را سياسى مى‌داند و مى‌نويسد:

فضل براى آن كه آثار رفتار ستمگرانه هارون نسبت به علويان را از دامن حكومت عباسى بزدايد مأمون را وادار به چنين كارى كرد.»

مطالعه تاريخ و بررسى ديدگاه‌ها و عملكرد فضل بن سهل بيانگر اين است كه وى نه‌تنها تمايلات شيعى نداشته بلكه دشمن سرسخت امام عليه السلام بوده و همواره در خط مخالف آن حضرت قرار داشته است. [4] علاوه بر اينكه خود مأمون در سخنى با صراحت اين نظريّه را رد كرده است. [5] البته از مأمون زيرك و دورانديش بعيد به نظر نمى‌رسد كه قضيّه تشيع فضل نيز ساخته و پرداخته او باشد كه براى بدنام كردن او و تبرئه خود نزد عباسيان- بويژه پس از قتل فضل- مطرح كرده باشد.

4- سياست ملكدارى‌

چهارمين نظريّه كه به حقيقت نزديك‌تر و با واقعيّت‌هاى تاريخى منطبق‌تر است، نظريّه سياست ملكدارى مأمون است. بر مبناى اين نظريّه، مأمون در ارزيابى شرايط سياسى- اجتماعى زمان خود به اين نتيجه رسيد كه براى حفظ و دوام قدرت و حكومت خود، راهى جز جذب امام رضا عليه السلام به دستگاه خلافت و ولايتعهدى او وجود ندارد.

[1] - ر. ك: عيون اخبار الرضا عليه السلام ، ج 2، ص 117؛ مقاتل الطالبيين، ص 357 و نور الابصار، ص 316

[2]- تاريخ التمدن الاسلامى، ج 4، ص 163 - 164

[3] - عيون اخبار الرضا عليه السلام ، ج 2، ص 158 و بحارالانوار، ج 49، ص 132

[4]- به عنوان نمونه رجوع كنيد به ارشاد مفيد، ص 310

[5]- عيون اخبار الرّضا عليه السلام ، ج 2، ص 162 و بحارالانوار، ج 49، ص 137