جمهوريهاى بالتيك را به رسميت شناخت و با اين اقدام، روند فروپاشى اتحاد شوروى تسريع گرديد. [1]

پس از استقلال جمهوريهاى بالتيك، جمهوريهاى قزاقستان، ازبكستان و آذربايجان استقلال خود را در 30 و 31 اوت سال 1991 اعلام كردند. پارلمان تاجيكستان نيز رأى به استقلال اين جمهورى داد و در 23 سپتامبر ارمنستان بر جرگه استقلال طلبان پيوست.

تلاشهاى گورباچف براى حفظ جمهوريها در ساختار جديد، تا حدودى به بن بست رسيده بود؛ در عين حال، قرارداد همكاريهاى اقتصادى ميان هفت جمهورى در مسكو به امضا رسيد كه بر طبق آن، جمهوريهاى روسيه، روسيه سفيد، قزاقستان، تركمنستان، قرقيزستان، تاجيكستان و ارمنستان در مورد مالكيت خصوصى، تجارت، رقابت آزاد، تقسيم اموال اتحاد شوروى، تعرفه گمركى مشترك، حفظ روبل به عنوان پول مشترك، نحوه تقسيم و پرداخت بدهى‌هاى خارجى و دريافت وام به وحدت نظر دست يافتند.

جمهوريهاى مولداوى، گرجستان و اوكراين كه اين پيمان را تحريم كرده بودند، پس از رفع موارد اختلاف، به آن پيوستند. [2]

اقدامات يلتسين، كه با رأى مردم روسيه به رياست جمهورى رسيده بود، به طور قطع، در تجزيه كامل شوروى نقش اساسى ايفا كرد. وى با صدور حكمى، تمامى سازمانهاى حزب كمونيست شوروى را كه در سراسر كشور فعاليت آن پس از كودتا به تعليق درآمده بود، منحل ساخت و مقامهاى دولتى، دفاتر آن را در سراسر روسيه در اختيار خود گرفتند. عضويت حزب كمونيست در ارتش و سازمانهاى دولتى ممنوع گرديد وتقريباً همه نهادهاى فدرال- كه اتحاد شوروى از طريقِ آنها اعمال قدرت مى‌كرد- به حالت تعطيل درآمدند. در اين ميان، ضربه نهايى از جانب اوكراين بر پيكر رو به زوال شوروى فرود آمد. [3]

اوكراين، به عنوان دومين جمهورى بزرگ شوروى كه بيش از پنجاه ميليون نفر

[1] تشكيل و فروپاشى اتحاد جماهير شوروى، حسين رحمت الهى، ص 209-223، انتشارات اطلاعات.

[2] اتحاد شوروى از تكوين تا فروپاشى، كولايى، ص 278-282.

[3] همان، ص 282-283.