هيچ‌گونه قرابتى با عثمان نداشت راه را براى طغيان معاويه كه از خاندان اميّه و از خويشان عثمان بود باز كرد. و بهانه‌اى به دست او داد تا علاوه بر مبارزه عليه حكومت امير مؤمنان عليه السلام، خلافت را در بين خاندان خود كه خاندان خليفه مقتول بود، به صورت موروثى درآورد.

نتايج زيانبار جنگ جمل حتى پس از جنگ صِفّين نيز ادامه داشت و جنگ «نهروان» در حقيقت مولود دو جنگ پيشين (جَمَل و صِفّين) بود، زيرا اين دو جنگ در روح عدّه‌اى از مردم تنگ‌نظر و كوته فكر، آثار سوئى گذاشت به طورى كه در عمل گرفتار تشويش و اضطراب شدند و حالت ترديد در آنان به وجود آمد و با نظر عداوت و بدبينى به هم مى‌نگريستند.

عدّه‌اى كه بعدها عنوان «خوارج» پيدا كردند عقيده داشتند سران «ناكثين» به خاطر مخالفت و شورش بر ضدّ پيشوايشان، امير مؤمنان عليه السلام، كافر گرديده‌اند. سپس معتقد شدند امير مؤمنان عليه السلام نيز با موافقت موضوع تحكيم و امضاى آن، از آيين اسلام خارج شده است.

عدّه‌اى ديگر، امام را در جنگ جمل ذى‌حقّ مى‌دانستند ولى از لحاظ اين كه وى تمام ثروت اهل بصره را به غنيمت نگرفت و زنانشان را اسير نكرد، او را تخطئه كرده دشنامش مى‌دادند.

دسته سوّم، هر دو گروه را تكفير كردند و قائل به مخلّد بودن آنان در جهنّم شدند. [1]

كوفه؛ مَقَرّ حكومت‌

امير مؤمنان عليه السلام پس از فراغت از جنگ جمل و تنظيم امور حكومتى بصره، نامه‌هايى براى مردم مدينه و كوفه نوشت و گزارش مختصرى از

[1] - ر. ك: الملل والنحل، شهرستانى، ج 1، ص 121