6-اگر داوران تا زمان مقرّر بر پايه قرآن و سنّت حكم نكردند، دو طرف مجازند به حال اوّل برگردند و با يكديگر بجنگند.

قرارداد را عدّه‌اى از رجال همچون: عبداللّه بن عبّاس، مالك، امام حسن و امام حسين عليهما السلام، سعيد بن قيس و اشعث و ... از اصحاب امير مؤمنان عليه السلام و حبيب بن مَسْلَمه، ابُو الْاعْوَر و بُسْر ... از ياران معاويه امضا كردند. [1]

بدين ترتيب جنگ صفّين پس از يكصد و ده روز نبرد دو سپاه و پديد آمدن بيش از هفتاد برخورد ميان آنان، [2] سرانجام در هفدهم ماه صفر، سال 37 هجرى پايان يافت. [3]

مورّخان، آمار تلفات را مختلف ذكر كرده‌اند. بعضى مجموع كشته‌ها را يكصد و ده هزار نفر شمرده‌اند كه نود هزار آنان از سپاه شام، و بيست هزار از مردم عراق بودند. برخى، تلفات دو طرف را هفتاد هزار نفر ذكر كرده‌اند؛ چهل و پنج هزار از شاميان و بيست و پنج هزار از مردم عراق. [4]

درس‌هاى آموزنده صِفّين‌

نبرد صِفّين هر چند نمى‌بايد فرجامى جز فتح و پيروزى سپاهيان اسلام و ريشه‌كن شدن درخت نفاق و فساد و واژگون شدن كاخ بيدادگرى فرمانرواى شام داشته باشد؛ ولى به خاطر خودسرى برخى از سپاهيان عراق و سرپيچى از فرمان امير مؤمنان عليه السلام، نتايج ناگوار و در عين حال آموزنده‌اى به بار آورد. اينك پيش از بررسى اجمالى نتايج نبرد صِفين، به‌

[1] - وقعه صفين، ص 504؛ الامامة والسياسة، ج 1، ص 115؛ كامل ابن اثير، ج 3، ص 320

[2] - مروج الذهب، ج 2، ص 393

[3] - وقعه صفين، 511

[4] - مروج الذهب، ج 2، ص 393