يّعنى: علل پيشرفت اسلام چه بود و چه عواملى مسلمانان را به انحطاط كشاند؟ آيا مى‌توان چاره‌اى انديشيد و دوباره به آن سرچشمه راه يافت؟ چگونه؟ با چه فكرى؟ از چه راهى؟ و با كمك چه كسانى؟ آيا فقط اتحاد عملى مسلمانان در اين راه چاره ساز است يا بايد به بازشناسى معارف اسلام و به يك نهضت علمى فراگير دست زد؟

يادآورى اين نكته ضرورى است كه كتاب حاضر نخستين پژوهش علمى، تاريخى و سياسى در اين زمينه نيست، نويسندگان دردشناس از ديرباز در اين باره تحقيق كرده‌اند و هر كدام اين موضوع را از جهات گوناگونى مورد بررسى قرار داده‌اند كه به نوبه خود، قابل تقدير است. با قدرشناسى از آثار مزبور، اين موضوع را با بينش و هدف خاصّى به نقد مى‌كشيم و در قالب سلسله درس‌هايى ارائه مى‌دهيم. اميد است مفيد افتد و درس‌آموز باشد. در پايان تذكار دو نكته ضرورى است:

1- مرزبندى موضوع:

مقصود از پيشرفت و انحطاط مسلمانان» چيست؟ مقصود از علل پيشرفت، بررسى عوامل و كشف ريشه‌هاى درون‌مرزى و برون‌مرزى تأثير و نفوذ «كمّى» و «كيفى» آيين اسلام و گسترش سريع فرهنگ و تمدن اسلامى، در جوامع بشرى است و مقصود از «علل انحطاط» بررسى زمينه‌هاى ركود و تنزّل مظاهر تمدّن اسلامى همچون علوم و فنون مختلف، سياست، حكومت، مديريت، آزادى و ... است. به ديگر سخن: مقصود ما از «پيشرفت و انحطاط» اين است كه نهال آسمانى و نوثمر اسلام، كه در سرزمين حجاز و در مكّه و مدينه جوانه زد، چگونه رشد يافت و به سرعت شاخ و برگ آن، فزونى گرفت و بسانِ خيمه بزرگ و جهان شمول، به مقدار زيادى از جمعيت جهان سايه افكند و به چه عللى، پس از مدتى، از رشد تكاملى باز ايستاد و ميوه و شاخ و برگ آن، افسرده و پژمرده گشت و دست مسلمانان از آن كوتاه. پس هم كيفيّت رشد طولى و مستقيم شجره طيبه اسلام، و هم رشدِ «عرضى» و گسترش محتوايى و فرهنگ و تمدن‌زايى آن، منظر تحقيق ماست يعنى اسلام چگونه بال و پر گشود و چه مقدار پرواز كرد: پس با اين بيان، واژه پيشرفت دست كم در اين مقال، حامل دو مفهوم است: يكى‌