تمدن و ترقّى محتوايى و فرهنگى [1] و ديگر، گسترش جغرافيايى، فرامرزى و جهان وطنى. پس سخن از پيشرفت اسلام و مسلمانان، در حقيقت سخن از گسترش اسلام و تقدم و تمدن علمى، صنعتى، سياسى و اجتماعى مسلمانان نيز هست. چرا كه «به مجموعه‌اى از جلوه‌هاى پيشرفت اخلاقى، هنرى، علمى و فنّى تمدّن اطلاق مى‌شود» [2] اصولًا پيشرفت و گسترش آيين اسلام، با انتقال تمدن و فرهنگ و علم و صنعت همراه بوده است و مسلمانان، در نقاطى كه متصرف مى‌شدند، مدارس، مساجد، كتابخانه‌ها، آزمايشگاهها، دانشگاهها تأسيس و اخلاق و سياست و رفق و مدارا و انسانيت را با خود منتقل مى‌كردند. [3]

2- زمان ظهور و سقوط:

گرچه سير تكاملى و روند پيشرفت و عقب‌گرد مسلمانان مقيد به زمان دقيق و شكل خاصّى نيست چرا كه آنان در اوج پيشرفت و گُسترش گاهى با ركود و عقب‌نشينى مواجه مى‌شدند و اصولًا شكست و پيروزى و صعود و نزول به‌صورت متناوب برايشان پديد مى‌آمد. ولى ما هجرت را مبدأ تمدّن، و نقطه آغازين پيشرفت اسلام و نيمه قرن ششم را پايان آن و آغاز انحطاط، بويژه انحطاط سياسى مسلمانان قرار داديم. و به يك كلام مدار زمانى اين تحقيق ما در حدّ فاصل ميان سال 623 ميلادى تا 650 قمرى است. يعنى از هجرت رسول اكرم تا هجوم مغولهاى غارتگر است. «[4]

معاونت متون آموزشى و كمك آموزشى‌

مركز تحقيقات اسلامى‌

1) - ر. ك: فرهنگ نظام، ج 2، ص 155 و لغت‌نامه دهخدا، ج 4، ص 5224 چاپ جديد.

2) - واژه‌نامۀ فلسفه و علوم اجتماعى، جميل صليبا، ص 143.

3) - گنجينه‌هاى دانش، ج 1، ص 589.

4) - ر. ك: فرهنگ دانستنيها، ج 1، ص 176.