خلاصه درس‌

1- «رهبرى» سوق دادن مجموعه‌اى از رويدادهاى جارى به‌سوى هدف‌هاى معيّن است؛ محور يك جامعه است كه ديگر اركان را نظام مى‌بخشد و يك ضرورت عقلى و فطرى است.

2- رهبرى رسول خدا صلى الله عليه و آله مهم‌ترين عامل گسترش اسلام بود؛ زيرا آن حضرت تمدّن مكتبى خود را با تغيير و تربيت بنيادين جامعه آغاز نمود و دل‌ها را مسخّر ساخت و هرگز به تعويض و تغيير مهره‌هاى اصلى جامعه بسنده نكرد، روحى بلند و طرحى بزرگ داشت، با تكيه بر عالم غيب، براى فتح قلل عظيم انسانيت و با آرمان جهان‌وطنى پيش رفت و با امكانات محدود و با شتاب بسيار، به بخش عظيمى از اهدافش نايل آمد.

3- حضرت محمّد صلى الله عليه و آله رهبرى رؤوف و خوش خلق بود؛ پيش از بعثت نيز در متن جامعه بود و به «امين» شهرت داشت؛ با شرح صدر و مهردل‌انگيز خود، مردم را به خود و مكتبش جذب كرد؛ با مقاومت پيوسته و بى‌نظيرش، زحمات خود را به ثمر نشاند؛ بار سنگين رسالت را به مقصد نهايى رساند؛ زمام امّت را به حضرت على عليه السلام سپرد و دعوت حق را لبّيك گفت.

4- گرچه امام على عليه السلام پس از حضرت محمّد صلى الله عليه و آله در ظاهر و به‌طور مستقيم، زعامت جهان اسلام را برعهده نداشتند و جامعه اسلامى از اين نظر، خسارت جبران‌ناپذيرى ديد، ولى با اشراف و امامت باطنى و اندك مدّتى نيز با حكومت ظاهرى، امّت اسلامى را با اصول منطبق با سياست‌هاى اسلامى رهبرى نمود و سرانجام آن را به دست امامان ديگر عليهم السلام سپرد.