دين را ترك كرده، به رويّه گذشتگان خود برگشت نموده و به‌جاى هدايت، هلاكت را انتخاب مى‌كنيد.» [1]]

از بافت ادبى و بلاغى آيه، برمى‌آيد كه قرآن در عقب‌گرد نمودن مسلمانان از دين، به آينده نيز نظر داشته است؛ يعنى: نه‌تنها در جنگ احد و در آن مقطع حسّاس و با شايع شدن قتل رسول خدا صلى الله عليه و آله، برخى از مسلمانان درصدد بازگشت به دوران جاهليت برآمدند، بلكه با فرارسيدن مرگ طبيعى و در موقعيت عادى نيز برخى از پيروانش دست به چنين عملى خواهند زد.

عوامل گرايش جاهلى‌

عوامل مختلف عقيدتى، سياسى و اجتماعى سبب عقبگرد و ركود دينى مى‌گردد؛ از آن جمله است:

1- اعتقاد سطحى: عده‌اى دين را برمبناى مصلحت برمى‌گزيدند و برخى به‌مقتضاى مصالح شخصى و قومى به شخص رسول ايمان مى‌آوردند و به محض وفات او، خود را به شخصيت و مكتب ديگرى وابسته مى‌كردند تا زندگيشان رونق يابد. نمونه آن در جنگ احد رخ نمود. در اين جنگ، اگر چه در ميان مسلمانان كسانى بودند كه قصد بازگشت به گذشته جاهلى خود را نداشتند و حتى نشانه‌هايى از عقبگرد- همچون كناره‌گيرى از جنگ را نداشتند، ولى عده‌اى بودند كه كناره‌گيريشان از جنگ و دست روى دست گذاشتن آن‌ها نشانه‌اى از عقبگرد بود و نشان مى‌داد كه ايمانشان وابسته به شخص پيامبر صلى الله عليه و آله بوده است؛ يعنى: تا زمان حيات ايشان، مؤمن بوده‌اند و به محض از دنيا رفتن او، ايمانشان زايل مى‌گشت. اين فقط به آن دليل بود آن‌ها از ايمان، اجر و پاداش دنيوى مى‌خواستند و به ديگر ابعاد دين توجهى نداشتند. به همين دليل، قرآن آنان را نكوهش مى‌كند. [2]

1) - ترجمۀ الميزان، ج 4، ص 64.

2) - ر. ك. به: همان، ص 63 - 65.