2- استقبال از پيشنهادهاى كفر پيشگان: تحت تأثير وسوسه‌ها و فريب‌هاى اهل كُفر و نفاق قرار گرفتن از ديگر عوامل عقبگرد دينى و بازگشت به دوره جاهلى است. از اين رو، قرآن به پيروان خود هشدار مى‌دهد:

(يا ايُّهَا الَّذينَ آمَنُوا انْ تُطيعُوا الَّذينَ كَفَرُوا يَرُدُّوكُمْ عَلى‌ اعْقابِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرينَ)؛ [1]

اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، اگر از كسانى كه كافر شده‌اند اطاعت كُنيد، شما را به گذشته‌هايتان بازمى‌گردانند و سرانجام، زيان‌كار خواهيد شد.

3- گذشته‌گرايى: حاكميت يك سلسله عادات ناپسند و تعصّب بر اسلاف (كلاسيسم) و گذشته‌گرايى از ديگر عوامل بازدارنده حركت جوامع است. در چنين جامعه‌اى، هر پديده تاريخى و هر تفكّر قبيله‌اى و نياكانى جنبه تقدّسى پيدا مى‌كند. تعصّب بقا بر گذشته است؛ يعنى: مقدّس انگاشتن گذشته فقط به دليل گذشته بودن. چنين بينشى براى جامعه خطر بزرگى به‌حساب مى‌آيد و آن را به انحطاط مى‌كشاند، درصورتى‌كه معيار مقدّس بودن، گذشته بودن نيست و ما آن را «تقليد» مى‌ناميم. [2] اين عامل خطرناك‌تر و متداول‌تر از عوامل ديگر است. بدين روى قرآن كريم بيش‌تر بدان پرداخته است:

(بَلْ قالُوا انَّا وَجَدْنا ءَابائَنا عَلى‌ امَّةٍ وَ انَّا عَلى‌ آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ)؛ [3]

بلكه آن‌ها مى‌گويند: ما نياكان خود را بر آيينى يافته و به پيروى از آنان هدايت گشته‌ايم.

اين‌گونه افراد علاوه بر آن كه براى گذشته تقدّس قايلند، از مقوله‌هاى جديد نيز گريزانند؛ تازه بودن را به دليل تازگى‌اش تقبيح مى‌كنند و با هر جديدى مخالفند.

تقليد از نياكان و گذشتگان در هر دوره، به شكلى ظاهر گشته و بازتاب منفى به دنبال داشته است. همين عامل مسلمانان را به عصر جاهليّت سوق مى‌داد. آن‌ها با تقليد

1) - سورۀ آل عمران (3)، آيۀ 150.

2) - نقدى بر ماركسيسم، مرتضى مطهرى، ص 263 - 264.

3) - سورۀ زخرف (43)، آيۀ 22.