خلاصه‌

فقه، مجموعه قوانين و احكامى است كه خداوند براى بندگان مكلّف خويش مقرّر داشته است تا بتوانند به گونه‌اى شايسته او را عبادت كنند و در زندگى مادى و معنوى خويش از آسايش و آرامش برخوردار گردند و از خطر گمراهى و انحراف مصون مانند. فقه در تمامى ابعاد زندگانى انسان جارى است و هر چه به زندگانى او مرتبط است به گونه‌اى در فقه گنجانده شده و حكمى براى آن به صورت عام يا خاص بيان گشته است. اين ويژگى موجب شده است كه علم فقه، يكى از مهم‌ترين و ارزشمندترين رشته‌هاى علوم اسلامى به شمار آيد.

گستره عرضى فقه؛ يعنى تمام موضوعات و حوادث مربوط به زندگى انسان از عبادات و غير آن، مشمول قوانين فقهى قرار مى‌گيرند و هر يك از رشته‌هاى گوناگون حقوق، بخش كوچكى از فقه اسلامى شمرده مى‌شوند. گستره طولى فقه نيز بدين معناست كه فقه در طول زمان، همگام با تمدّن بشرى پيش مى‌رود. راز اين همگامى در اين امور نهفته است:

1- وجود قوانين ثابت و متغير در فقه؛ توضيح اين‌كه انسان نيازهاى ثابت و متغيرى دارد؛ نيازمندى‌هاى متغير كه از نيازهاى ثابت و اولى ناشى مى‌شود، قوانين متغيرى را ايجاب مى‌كند كه خود مبتنى بر همين قوانين ثابتند. به عنوان مثال، دفاع در برابر دشمن از نيازهاى ثابت انسان است كه منشأ قانون ثابت لزوم آمادگى در برابر دشمن است و اين قانون ثابت منشأ قانون سبق و رمايه است كه بهترين شكل نيرومندى در آن عصر به شمار مى‌رفته ولى اكنون استحباب يادگيرى ابزار مدرن جنگى، جاى آن را مى‌گيرد.

2- وجود قواعد حاكمه مانند قاعده نفى حرج و ضرر موجب انعطاف و انطباق‌پذيرى فقه اسلامى و بقاى آن در طول زمان است.

3- پذيرش عقل به عنوان منبعى براى استنباط احكام فقهى.

4- اختيار دادن به حاكم اسلامى براى تنظيم احكام حكومتى جهت تأمين مصالح موقت جامعه اسلامى.

5- پذيرش اجتهاد براى استنباط احكام موضوعات قديم و جديد.