ابن حطیئه فاسی

ابوالعباس، احمدبن عبداللّه بن احمدبن هشام بن حطیئه لخمی فاسی. وی در شهر فاس متولد شد و به آنجا نیز منسوب است. به قاهره رفت و در آنجا سکونت گزید. او زاهد و فردی شایسته بود. مردم قاهره بسیار به او معتقد بودند. در آشنایی با قرائت های هفت گانه قرآن برجسته بود. ابوالعباس خطی زیبا داشت و در اعراب گذاری و اصلاح دقیق بود و به نسخه پردازی بسیاری از کتاب های ادبی و غیرادبی پرداخت و بر آموزش قرائت قرآن مزدی نمی گرفت و از کسی هدیه نمی پذیرفت. او می گفت: سعادت اسلام در کفن های عمربن خطاب گذاشته شد. کنایه از آنکه اسلام در زمان عمر رو به افزایش و گسترش بود و پس از او دچار آشوب و رکود شد. 5

ابن طحان

ابوالاصبغ، عبدالعزیزبن علی بن محمد اشبیلی. وی قاری بود و قرائتی نیکو داشت و اشعاری زیبا دارد. او در اشبیلیه متولد شد و به شهرهای مصر، شام، حلب و عراق مسافرت کرد. ابن طحان در عصر خود در قرائت ها برجسته و ماهر بود و قرائت ها به او منتهی می شد. در 62 سالگی در حلب درگذشت. وی تألیفاتی دارد؛ ازجمله: نظام الاداء فی الوقف و الابتداء و نیز مقدمه ای در مخارج حروف و جز آن. 6

ابن هبیره

ابوالمظفر، یحیی بن محمدبن هبیره ذهلی شیبانی عون الدین. وی وزیر خلیفه مقتفی و پس از آن وزیر پسرش مستنجد شد و از وزرای بزرگ دولت عباسی محسوب می شد. او به فقه و ادبیات آگاه بود و اشعاری نیکو دارد و به بهترین وجه امور مربوط به وزارت را اداره کرد و خواستار عدالت بود؛ ازاین رو به وزیر عادل مشهور شد و دانشمندان را پاس می داشت.

کتاب هایی را تألیف کرده است؛ ازجمله: الافصاح عن شرح معانی الصحاح، العبادات در فقه به مذهب امام احمد حنبل، ارجوزة فی المقصور و الممدود، ارجوزة فی علم الخط، تلخیص کتاب اصلاح المنطق ابن سکیت، الایضاح و التبیین فی اختلاف الائمه المجتهدین و المقتصد در علم نحو.

بسیاری از شاعران به ستایش و تمجید او پرداختند که در چندین مجلد جمع آوری شده است. به نقلی او را مسموم کرده اند و طبیب متصدی این کار را نیز، مسموم کردند. ابن هبیره در هفتاد سالگی درگذشت و در مدرسه ای که خودش در باب البصره ساخته بود، دفن شد. 7

ابوالعباس جراوی

احمدبن حسن بن سید جراوی مالقی؛ وی از نحویان و ادیبان بزرگ اندلس و کاتبی شیوانویس و شاعری با سبک استوار بود. امیرالمسلمین عبدالمؤمن بن علی برای آموزش فرزندانش او را به مراکش فرا خواند؛ بدین ترتیب منزلتی والا یافت و بلندآوازه شد. از اشعار اوست:

«عشق در اندرون من سوزشی به وجود آورده است و معشوقه به حکم عشق بر من فرمان می راند و مرا بر او فرمان نیست. چشمم او را دید و پسندید؛ ازاین رو از ناحیه او در شکنجه ام؛ شگفتا که عضوی از من (چشم) بر عضو دیگرم (قلب) جنایت می کند». 8

ابوالفتح اسکندری

ابوالفتح، نصربن عبدالرحمان اسکندری. وی ادیب، لغوی و به جغرافیا عنایتی تمام داشت. از آثار اوست: فیما اختلف و ائتلف من اسماءالبقاع، این کتاب در رشته های گوناگون ادبیات و تاریخ است که بر اساس نام ها و اعلام تنظیم شده است. نیز اثر دیگری به نام الامکنة و المیاه و الجبال و الاثار و النواحی المذکورة فی الاخبار و الاشعار دارد. این کتاب یک فرهنگ جغرافیایی است که به شیوه فرهنگنامه های لغت و علم رجال نوشته شده است و فصل مخصوصی را به نام های مشابه «المؤتلف و المختلف» اختصاص داده است. 9

اخیل رندی

اخیل بن ادریس رُنْدَی. وی اهل رنده و به آنجا منسوب است. او فقیه، شاعر، نثرپردازی شیوانویس و از دبیران دیوان ها بود. منشی مرابطون در رنده و منشی موحدون در مراکش بود. نخست منصب قضاوت را در قرطبه و سپس در اشبیلیه به عهده گرفت و در اشبیلیه درگذشت. 10

توبه عقیلی

توبه عقیلی، وی از امرای عرب و کامل ترین آنان در جوانمردی و خرد بود. کمالات و فضایلی که میان مردم پخش بود، او یک جا در خود جمع کرده بود. توبه از نزدیکان و محرم راز مستنجد، خلیفه عباسی، بود. خلیفه بسیار او را دوست می داشت و این امر باعث برانگیخته شدن حسادت وزیر ابن هبیره شد. وزیر به همیاری گروهی غیرعرب، نامه هایی جعل کرد و به دست آنان داد و به آن گروه دستور داد به مقابله سپاهیان بروند و از سوی دیگر سپاهیان را مأمور دستگیری این گروه کرده بود. چون آن گروه به مقابله سپاهیان رفتند آنان را دستگیر کرده و به نزد خلیفه بردند. آنان در مرحله نخست، به ظاهر، از