دادن نامه ها سخت امتناع ورزیدند؛ سپس نامه ها را بیرون آوردند. خلیفه چون بر مضمون نامه ها اطلاع یافت، دستور دستگیری توبه را صادرکرد. او را دستگیر کردند و شبانه به بغداد برده و در مکانی زندانی کردند و این آخرین دیدار توبه با خلیفه بود؛ اما وزیر ابن هبیره، پس از این، از زندگانی چندان بهره نبرد و پس از سه ماه درگذشت. 11

شریف ادریسی

ابوعبداللّه، محمدبن محمد بن عبداللّه بن ادریس حسنی طالبی. وی به خاندان ادریسیان علوی تبار منسوب است. او در شهر سبته متولد شد و در قرطبه نشو و نما کرد و دانش آموخت؛ سپس به مشرق رفت و در سرزمین های اسلامی به سیاحت پرداخت. بعد به مغرب بازگشت و در پالرمودر دربار روژه دوم، پادشاه نورماندی اقامت گزید. روژه از علاقه مندان اخترشناسی بود و ادریسی بهترین یار برای برآوردن این آرزو و علاقه مندی بود؛ ازاین رو ادریسی کتاب نزهه المشتاق فی اختراق الافاق را تألیف کرد و به روژه اهدا کرد و این کتاب به کتاب روژه ای معروف شد. این درست ترین کتابی است که در توصیف سرزمین های اروپا و ایتالیا به وسیله عرب ها نوشته شده است و به چندین زبان اروپایی ترجمه شده است. ادریسی بخشی از زندگانی خود را در کشیدن نخستین نقشه جهان سپری کرد و آن را بر پایه قواعد علمی درست و فنی که در روزگار او شناخته شده بود، ساخت و چندان اختلافی با شیوه ای که امروز در کشیدن نقشه ها به کار می برند، نداشت. پادشاه روژه دستور تهیه کره ای از نقره بر اساس نقشه ادریسی و زیر نظر او صادر کرد که صورت هفت اقلیم با همه شهرها، مناطق، طول و راه های آنها، روستاها، خلیج ها، رودها، جاهای آباد و بایر، کنار و راه های میان شهرها و فاصله آنها را بر روی نقشه کشیدند. کتاب ادریسی مجموعه ای از نقشه ها را دربردارد که در متن کتاب به توضیح و شرح نقشه ها پرداخته شده است. نقشه او بر همه نقشه های جغرافیادانان عرب پیش از او برتری دارد و به چندین زبان اروپایی برگردانده شده است. ادریسی تألیفات دیگری نیز دارد؛ ازجمله: صفة بلدالمغرب، روضه الانس و نزهه النفس، این کتاب را برای ویلیام اول، پسر روژه دوم، تألیف کرده است. وی در دیگر علوم نیز دستی داشت؛ مثل دانش گیاه شناسی و در این زمینه کتاب الجامع لصفات اشتات النبات را برای ویلیام اول به نگارش درآورد. به طور عموم ادریسی بزرگ ترین و مشهورترین جغرافیدان عرب است. کتاب های وی در جغرافیا، پدیده ای ممتاز در حوزه فرهنگی جغرافیا و در بالندگی علمی قرون وسطا به شمار می آید. ادریسی در 71 سالگی درگذشت. محل دفن او معلوم نیست و به احتمال قوی در دربار نورماندی ها در پالرمو واقع در جزیره سیسیل درگذشته است. 12

کیزانی

ابوعبداللّه، محمدبن ابراهیم بن ثابت بن ابراهیم بن فرج انصاری کنانی شمس الدین معروف به کیزانی یا ابن کیزانی [این نسبت مربوط به حرفه کوزه گری و کوزه فروشی است]. کیزانی قاری قرآن و واعظ مصر بود. به شیوه صوفیان به وعظ می پرداخت. وی فرقه کیزانیه را بنیاد نهاد که پیروان بسیاری پیدا کرد. او به حدیث و اصول دین آگاه بود و به روش معتزلیان برهان عقلی را به کار می برد و بر این باور بود افعال عباد (کارهای مردم) قدیم است؛ چنان که دیدگاه هایی داشت که نشان دهنده اعتقاد او به اهل سنت بود. کیزانی شاعری بود که بیشتر اشعارش درباره زهد است و نیز غزل هایی به سبک متصوفه دارد. چون او درگذشت، نزدیک قبر شافعی دفنش کردند. هنگامی که نجم الدین خبوشانی که نزد سلطان صلاح الدین ایوبی منزلتی والا داشت وارد مصر شد، کنار تربت شافعی سکونت گزید و به نبش قبر کیزانی پرداخت و او را در جایی دیگر دفن کرد و گفت: نمی شود زندیق، مجاور صدیق باشد. در نتیجه میان او و حنابله آشوبی برخاست و به تکفیر یکدیگر پرداختند. از اشعار کیزانی در نسیب که اشاره به عزت الهی به روش اهل تصوف دارد این است:

«من به یاد و نام شما عشق می ورزم؛ ولی از رسیدن به گوش همنشینانم غیرت می ورزم. روزگاری من به واسطه شما شناخته شده ام و غلام نیز از احترامی برخوردار است؛ پس از لذت انس با شما، مرا از خود نرانید».

نیز غزلی لطیف دارد؛ ازجمله:

«طبیب را از من دور کنید و مرا با محبوبم واگذارید. با یاد او دل مرا درمان کنید که آتش عشق زبانه کشیده است. خوشایند شد برای سخن چینان و رقیبان که در عشق او، مرا نکوهش کنند. اگر سهم من مرگ باشد، از آن باکی ندارم. ملامتگران هرچند در ملامت افراط کنند، راه خطا را می پویند. تنم با بیماری و چشمانم با مویه و زاری خرسندند».

در جای دیگر می گوید:

«ای بیماری که در تنم هستی ! فرمان بران یا واگذار؛ من در آرزوی وصال لیلا، به آسایش چشم ندوخته ام. درحالی که عشق بر من چیره شده بود، با من به درشتی رفتار کردند و بسیار سرزنش کردند؛ ای کاش سرزنش سودی داشت ! از من پرسیدند آیا