رشته دوستی گسسته شود، وصال او دست داد. دندان های خود را نمایاند و برقی در آن وقت جهیدن گرفت و فضای تاریک روشن شد. ندانستم کدام یک (دندان او یا برق) فضا را نورانی کرد ؟! درحالی که نشانه هایی را دید که راز مکتوم را آشکار می کرد، آهسته گفت: تو را قسم می دهم شوق تو را وادار نکند دشواری ها را آسان ببینی یا گناه را سبک بشماری. دست نگه داشتم نه اینکه از عطا و وصال او بی نیاز شده باشم، ولی دیدم صبر به وفا و کتمان کردن شایسته تر است». 3

ابن غلنده اشبیلی

ابوالحکم، عبیداللّه بن علی بن عبیداللّه بن غلنده یا غلندو اسپانیایی تبار، هم پیمان با امویان اهل سرقسطه. چون اسپانیایی ها بر سرقسطه چیره شدند. نخست به قرطبه، سپس به اشبیلیه رفت. وی پزشکی برجسته و ادیبی ماهر و شاعری غزل سرا بود. خطش از همه نیکوتر بود و به رسم الخط اندلسی (مغربی) و مشرقی می نوشت. با طبابت خود نزد منصور عبدالمؤمن بن علی موحدی نخستین سلطان موحدون منزلت یافت. وی به مراکش نقل مکان کرد و در 97 سالگی در آنجا درگذشت. وی غزلیاتی دارد؛ ازجمله:

«اگر از چشم من غایب و دور شدی، تو در دل من حاضر و نزدیکی. شبح تو در ذهنم و یاد تو بر زبانم است و منزل تو قلب من است پس تو کی غایبی ؟!». 4

ابن مکی

اسماعیل بن مکی بن اسماعیل بن عیسی بن عوف زهری اسکندرانی فقیه مالکی مذهب که در فقه مالکی برجسته بود و آوازه اش همه جا پیچید. صلاح الدین ایوبی به دیدار او رفت و الموطّا را که محور فتوا در آن زمان بود، از او فرا گرفت. 5

سهیلی

ابوالقاسم، عبدالرحمن بن عبداللّه بن عمر خثعمی سهیلی مالقی در روستای سهیل نزدیک مالقه از توابع اندلس به دنیا آمد و بدانجا منسوب است. در غرناطه و اشبیلیه دانش آموخت و از دانشمندان عصر خود حدیث فرا گرفت. به روایت حدیث پرداخت و دیگران از او روایت کرده اند. ابویوسف یعقوب منصور، امیر موحدون، از مراتب علمی او باخبر شد. او را به مراکش فرا خواند و نزد ابویوسف منزلت والایی یافت؛ ولی دوران خوشی او چندان نپایید؛ چون نابینا شد و در73 سالگی در مراکش درگذشت. به وسیله کتابش الروض الانف به شهرت رسید. این کتاب روایاتی است که در سیره ابن هشام در
زندگانی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم آمده است و آثار دیگری نیز دارد؛ ازجمله التعریف و الاعلام فی ما ابهم من القرآن من اسماءالاعلام، نتائج الفکر در نحو، الامالی این کتاب املاهای او در لغت، حدیث و فقه است و تألیفات دیگر نیز داشت. از اشعار او قصیده عینیه است در مناجات و زاری و ستایش و یاری خواستن از خدا. گفته اند کسی که این اشعار را بخواند، خداوند حاجت او را برآورد و اشعار این است:

«ای آن که آنچه در ضمیر و نهاد انسان است می داند و می شنود؛ انتظار برآوردن نیازها از تو می رود. ای آن که در همه سختی ها امید به توست؛ همه به تو شکوه و پناه آرند. ای آن که گنجینه های روزی در گفتار تو (کُنْ) می باشد، بر ما منت نه، همه چیزها نزد تو جمع شده است. جز بی نوایی سوی تو وسیله ندارم؛ با نیاز به تو بی نوایی خود را برطرف می کنم. مرا جز کوبیدن در تو چاره ای نیست؛ اگر مرا بازگردانی کدام در را بزنم ؟ اگر بخشش تو از فقیر درگاهت بازداشته شود، چه کسی را بخوانم و نامش را ببرم ؟ دور از کرم توست گنهکاری را نومید کنی؛ بخشش تو بسیار و مواهب و عطایای تو فراگیر است». 6

عبدالحق اشبیلی

ابومحمد، عبدالحق بن عبدالرحمن بن عبداللّه ازدی اشبیلی، معروف به ابن خراط. وی از دانشمندان اندلس، فقیه، محدث، ادیب و شاعر بود. عبدالحق به واسطه تألیف در رشته های گوناگون، به ویژه در حدیث به شهرت رسید. از آثار اوست: الجمع بین الصحیحین، یعنی صحیح بخاری و مسلم، الجامع الکبیر در حدیث در این کتاب در صدد جمع میان کتاب های شش گانه حدیث صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابن ماجه، سنن ابی داود، الجامع الکبیر ترمذی و السنن الصغری نسایی برآمد، الواعی در لغت، الزهد، غریب القرآن و الحدیث و جز آن. وی در 71 سالگی درگذشت. 7

عصمه الدین خاتون

دختر امیر معین الدین انر، حاکم دمشق و فرمانده سپاه آن. پس از مرگ شویش، ملک نورالدین شهید، صلاح الدین ایوبی با وی ازدواج کرد. از همه زنان پاکدامن تر و محترم تر بود. صدقات و کارهای نیک بسیار داشت. در دمشق مدرسه ای برای حنفیان و خانقاهی برای صوفیان ساخت و گورستانی در قاسیون بنا کرد که در همانجا دفن شد. وی بر ساختمان هایی که تأسیس کرده بود، موقوفات بسیاری قرار داد. 8

فاطمه سمرقندیه

فاطمه دختر محمدبن احمدبن سمرقندی مؤلف کتاب تحفه الفقهاء. او