حکومت میراند. همراه با سلطه روزافزون آنان، مسیر تاریخ از قرن سوم به سراشیبی قرن چهارم رسید و سپس به قرن ششم و هفتم پاگذاشت؛ درحالی که جامعه عربی اصالت خود را از دست می داد و اهداف بلند شریعت اسلام دگرگون می شد و مایه ای برای نزاع میان تفضیل اشخاص بر دیگر اشخاص شده، کتاب های قطوری برای اثبات آن نگاشته می شد. این نزاع ها منجر به شعله ورشدن فتنه هایی میان شیعه و سنی گشت که گاه به درگیری و کشتار می انجامید. فتنه حتی به میان خود اهل سنت رسید: حنفیان با شافعیان و شافعیان با حنبلیان به جنگ پرداختند و نتیجه آن شد که نزاع و مخاصمه جای عقیده را گرفت و شریعت را از اهداف خود دور ساخت و نیروی وحدت را از کار انداخت.

این عوامل که به واسطه آن، مسیر تاریخ اسلام رو به سقوط نهاد، در کتاب های تاریخ (وقایع نگاری) دیده نمی شود. کتاب های تاریخی تنها اخبار مربوط به پادشاهان و حاکمان را برای ما بازگو می کنند؛ [آن هم] از مفاخر آنان به گاه جنگ، و از شکوه و عظمت آنان به گاه صلح. [امّا ریشه این عوامل را در کدام کتاب می توان جستجو کرد ؟] ریشه این عوامل و کاشف اسرار انحطاط مسلمانان را می توان در دیوان های شعر و کتاب های ادبی و از زبان شاعران و ادیبانی که با این تحولات معاصر بوده اند، یافت؛ همچنین می توان در کتاب های عقاید و مذاهب آنها را یافت؛ آنجا که صاحب هر مکتبی مذهب اصیل را به مذاهب مختلف و عقیده [شریعت] سهله سمحه (1) را به چند دسته تقسیم کرده و خود را به حلال کردن و حرام کردن مشغول داشته است و برخی آنچه را دیگران حلال کرده اند، تحریم می کنند؛ همچنین می توان این عوامل را در کتاب های ملل و نحل (ادیان و مذاهب) که صاحبان آن متأثر از مکتب های فلاسفه یونان و معتقدات دیگر ادیان بوده اند، یافت و دست آخر این ریشه ها را می توان در کتاب های سیره و تاریخ یافت؛ آنجا که از آشفتگی های سیاسی و از پدیده های آن سخن می گویند؛ از قبیل رقابت بر سر حکومت و به دنبال آن عزل ها و قتل ها؛ نزاع بر سر وزارت و ریاست و دسیسه ها و توطئه هایی که در این زمینه چیده می شود. این کتاب ها از مظاهر بدبختی در میان توده مردم و ظلم و ستمی که می کشیدند، پرده برمی دارد؛ افزون بر آن، بلایای طبیعی بود که بر اثر آن، فاجعه ها پی درپی رخ می داد؛ زلزله، سیل، خشکسالی و قحطی که نازل می شد و انسان گرسنه حتی گوشت فرزندان خود را می خورد؛ چه رسد به گوشت انسان و حیوانی مرده.

همه این عوامل، با اشکال مختلف آن، جهان اسلام را از شرق تا غرب فراگرفته بود و در میان انبوه این گرفتاری ها، جنگ های معروف صلیبی از جانب غرب و شبیخون مغولان از جانب شرق به سراغ آن آمد و در میان این هر دو، جنگ صلیبی دیگری معروف به جنگ های استرداد (بازپس گیری / Reconquista) با هدف اخراج مسلمانان از اسپانیا روی داد که منجر به اخراج مسلمانان از [شبه جزیره اسپانیا و] جزیره کرت و سپس از جزیره سیسیل شد، و شمال آفریقا هم از آن مصون نماند.

این عوامل، بخش مهمی از دل تاریخ ماست که برای نویسنده چشم پوشی از آن امکان ندارد. اینهاست که مسیر تاریخ را نمایان می کند و در بطن اینهاست که حوادث تفسیر می شود.

از این روست که دعوت خود را برای بازخوانی جدیدی از تاریخ در پرتوی این عوامل ـ که به سقوط منجر شده است ـ تکرار می کنم. با این کار است که می توانیم بر همه عواملی که مایه این فروافتادن ها شده است، احاطه یابیم و از آن برای اصلاح مسیر تاریخ پند و عبرت و درس بگیریم. این عمل ما را به جهانی می رساند که در خور رسالت جاودانی ماست.

من در مجلدات کتابم طرحی بنیان نهاده ام تا راهنمای کسانی باشد که خواستار کمک هستند. با سپاس فراوان از همه کسانی که با نظر خود بر عزم من بیفزایند یا مرا به حق رهنمون گردند.

فوریه 1990

کالیفرنیا ـ لوس آنجلس

عبدالسلام ترمانینی

1. . رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: خداوند مرا به دین «سهله سمحه» برانگیخته است؛ یعنی شریعت آسان و فطری ر.ک: الکافی، ج5، ص494.