گذری بر سیر حوادث

ویژگی های دوره سوم عباسی

این دوره دنباله دوره دوم عباسی است و بنابر تقسیمی که در تعیین رویدادهای تاریخی سال به سال داشتیم، از خلافت مستظهرباللّه در سال 487ق شروع می شود و با حمله مغول به شهر بغداد در سال 656ق و قتل مستعصم باللّه آخرین خلیفه عباسی، پایان می یابد.

این دوره همه ویژگی های دوره پیشین را دارد؛ افزون بر آنها، در این دوره جهان اسلام دچار حمله مغول از سوی شرق و جنگ صلیبی از سوی غرب است؛ پیش از آن هم در اندلس گرفتار شده بود؛ بنابراین در این دوره اسلام دچار مشکلات بسیاری بود که در ادامه به بارزترین ویژگی های آن می پردازیم:

یکم: فروپاشی سریع دولت های اسلامی

1 . دولت سلاجقه

این دولت به سلجوق بن دقاق منسوب است. وی رهبر بزرگ ترکانی بود که در ماوراءالنهرین (سیحون و جیحون) در منطقه ای گسترده به نام ترکستان سکونت داشتند. در سال 429ق رهبری قبیله به طغرل بیگ نواده سلجوق رسید. وی همراه قبیله خود ماوراءالنهر را درنوردید و روانه مشرق شد. غزنویان در آغاز و پایان حکومت شان سرگرم جنگ هایی بودند که آنان را سخت فرسوده و ناتوان کرده بود. طغرل بیگ این فرصت را غنیمت شمرد و بر خراسان، ری و همدان چیره شد و به حکومت غزنویان در این مناطق پایان داد و دولت سلجوقیان را تأسیس کرد. وی در سال 432ق گرگان و طبرستان را گرفت و حکومتش تا قزوین گسترش یافت. در سال 446ق خلیفه عباسی، القائم بأمراللّه از او یاری خواست و به بغداد دعوتش کرد تا او را از دست وزیر خود ارسلان بساسیری نجات دهد؛ زیرا ارسلان قدرت را در اختیار گرفته بود و در تدبیر امور عراق خودسری می کرد و به نام مستنصر، خلیفه فاطمی (427 ـ 487ق) و حاکم مصر، خطبه می خواند.

طغرل بیگ (429 ـ 455ق) به دعوت خلیفه پاسخ مثبت داد و به بغداد شتافت و بساسیری را سرکوب کرد و به حاکمیت دیلمیان [آل بویه] در آن سامان پایان داد. وی سپس بر موصل و آذربایجان و
سنجار چیده شد و شهرهای سرزمین ایران را از ساحل رود سیحون تا ساحل دریای سیاه و از سواحل دریای آرال تا دریای عمان تصرف کرد.

طغرل بیگ در سال 455ق درگذشت و برادرزاده اش آلب ارسلان (455 ـ 465ق) جانشین او شد. وی نیز راه عمویش را ادامه داد و در سال 463ق سپاهی به فرماندهی سردار اتسز به سرزمین شام گسیل داشت و دمشق را تصرف کرد. وی در سال 464ق برای فتح آناتولی لشکرکشی کرد و پس از درگیری سختی با رومیان که در ملاذگرد رخ داد، بر ارمنستان چیره شد؛ در این جنگ بود که سپاه روم را مغلوب کرد و پادشاه آن، رومانوس چهارم را به اسارت گرفت. در سال 465ق آلب ارسلان به دست یکی از باطنیان اسماعیلی ترور شد و پسرش ملک شاه به جای او نشست.

دولت سلجوقیان در دوران ملک شاه میان خاندان سلجوقی تقسیم شد و در نتیجه رو به ضعف نهاد؛ دولتی در خراسان و دولتی در شام و دولتی در سرزمین روم تشکیل شد.

دولت سلجوقیان در خراسان به سنجر پسر آلب ارسلان (490 ـ 552ق) رسید و با مرگ وی در سال 552ق با استیلای خوارزمشاهیان بر خراسان، پایان یافت. دولت سلجوقیان در عراق به محمد پسر ملک شاه و سپس به پسر او محمود و پس از محمود به ارث به فرزندان او رسید و در دوران رکن الدین طغرل دوم به سال 573ق با استیلای خوارزمشاهیان بر عراق فرو پاشید.

دولت سلجوقیان در شام نیز به تتش پسر ملک شاه رسید و پس از قتل او در سال 488ق میان دو فرزندش دقاق و رضوان، تقسیم شد. دقّاق حاکم دمشق و رضوان حاکم حلب شد. دولت سلجوقیان در حلب پس از مرگ آخرین پادشاه آن، سلطان شاه پسر رضوان، با دعوت مردم از نجم الدین ایلغازی حاکم ماردین که به سال 511ق بر حلب مستولی شد، به پایان رسید. در ادامه عمادالدین زنگی، حاکم موصل در سال 521ق بر حلب دست یافت و در سال 541ق که وی کشته شد، پسرش نورالدین محمود به جای او نشست. دولت سلجوقیان در دمشق نیز که حاکم آن دقاق بود، در سال 497ق با استیلای اتابک و نایب او سردار طغتکین، خاتمه یافت و پس از