می کرد. مدتی نیز در سمرقند فقه تدریس می کرد. 9 شاگردان بسیاری داشت که ازآن میان می توان به ابوعبداللّه بن منده اصفهانی، ابوعبداللّه بن بیّع حاکم نیشابوری و ابوعبداللّه محمدبن احمدبن غنجار اشاره کرد. ذهبی به نقل از ابوسعید ادریس گفته است ابن حبان افزون بر فقه و حدیث، به دانش طب، نجوم و انواع فنون آگاه بود. 10 تراجم نویسان و تاریخ نگاران، از ابن حبان دو چهره متفاوت و گاه متضاد ترسیم کرده اند؛ برخی وی را ثقه، حافظی بزرگوار11 و عالم به متون و اسانید حدیث دانسته اند؛ 12 اما دسته دیگر، چهره ای منفی از وی به دست داده اند. 13 ابن حبان از صاحب نظران علم حدیث و رجال است و در این دو علم، آرای ویژه ای دارد. وی مورد توجه امیران و حاکمان خراسان بود، و بارها به سمت قضاوت گماشته شده است. به گفته سمعانی، او در سمرقند و نسا و شهرهای دیگر خراسان به قضاوت پرداخته است. ابن حبان به سال 354 هجری در بُست درگذشت و در صفه ای که نزدیک خانه خود بنا کرده بود، به خاک سپرده شد. 14 وی دارای آثار و تألیفات بسیاری بوده که از این قرارند: تاریخ الثقات، علل اوهام المورخین، علل مناقب الزهدی، الکنی، علل حدیث مالک، علل ما اسند ابوحنیفه، ماخالف فیه سفیان شعبه، ماخالف فیه شعبه سفیان، ما انفرد به اهل المدینه من السنن، ما انفرد به المکیّون، ما انفرد به اهل العراق، ما انفرد به اهل الخراسان، ما انفرد به ابن عروبه عن قتاده او شعبه عن قتاده، غرائب اهل البصره، غرائب الاخبار، غرائب الکوفیین، الفصل والوصل، موقوف ما رفع، الفصل بین حدیث اشعث بن عبدالملک واشعث بن سوّار، مناقب مالک، مناقب الشافعی، المعجم علی المدن، الابواب المتفرقه، انواع العلوم واوصافها، الهدایة الی علم السنن، قبول الاخبار، 15 آداب الرجاله، تفسیرالقرآن، التقاسیم والانواع، التمیزیین حدیث النصرالحدانی ونصرالحراز، ثواب الاعمال، الجرح والتعدیل، الجمع بین الاخبارالمتضاده، روضه العقلا، السنن فی الحدیث، شعب الایمان، صفه الصلاه، طبقات الاصبهانیه، ما اسند الی ابی حنیفه، الفصل بین حدثنا واخبرنا، الفصل بین مکحول الشامی ومکحول الأزدی، الفصل بین منصوربن معتمر ومنصوربن راذان، الفصل بین النقله، الفصل بین نوربن یزید و نوربن زیدالتابعین، التاریخ، بتاع التبع، تباع الابتاع، الضعفاءالصحابه، کنی من یعرف بالاسامی، ما اسند جنادة من عیادة ما
اغرب البصریون عن الکوفیین، ما اغرب الکوفیون عن البصریین، ما جعل شیبان سفیان او سفیان شیبان، ماجعل عبداللّه بن عمر عبیداللّه بن عمر، المسند فی الحدیث، المعجم علی المدن، المقلین من الحجازیین المقلین من العراقیین، وصایاالابتاع و بیان الابتداع فی الحدیث، وصف والمعدل. 16

پی نوشت ها

[1] ـ معجم البلدان 1 / 415. 2 ـ تذکره الحفاظ 3 / 922. 3 ـ معجم البلدان 1 / 415. 4 ـ انباه الرواة 3 / 122. 5 ـ تاریخ الاسلام 26 / 112. 6 ـ الانساب 1 / 349. 7 ـ تذکره الحفاظ 3 / 921. 8 ـ معجم البلدان 1 / 415 ـ 416. 9 ـ الانساب 1 / 349. 10 ـ سیر اعلام النبلاء 16 / 94. 1
[1] ـ الاکمال 1 / 433. 12 ـ معجم البلدان 1 / 415. 13 ـ میزان الاعتدال 3 / 507. 14 ـ الانساب 1 / 349. 15 ـ سیر اعلام النبلاء 16 / 95. 16 ـ هدیه العارفین 2 / 45.

دیگر منابع: النجوم الزاهره 3 / 342؛ شذرات الذهب 3 / 16؛ البدایة والنهایه 11 / 259؛ العبر 2 / 94؛ الوافی بالوفیات 2 / 317.

اسماعیل اسماعیلی

محمد ـ بصری

محمد ـ بصری (زنده در نیمه نخست قرن 4ق)

ابوعلی محمدبن خلاّد بصری ملقب به ابن خلاّد

وی نخست در عسکر و سپس در بغداد، دانش کلام را نزد ابوهاشم عبدالسلام بن محمدبن عبدالوهاب جبائی (م. 321ق) فراگرفت و از شاگردان برجسته او به شمار می آمد. 1 برخی ابوعلی را کندذهن معرفی کرده و رشد و پیشی گرفتن او بر دیگر شاگردان ابوهاشم را نتیجه تلاش و کوشش فراوانش دانسته اند. او معتزلی مذهب و ادیب بود و افرادی چون ابوعبداللّه حسین بن علی بصری و ابراهیم بن عیّاش بصری از شاگردان نامدار او شناخته می شدند. ابن خلاّد در واپسین سال های عمرش در بصره سکونت گزید. گویند او رساله ردیهاش بر مذهب ارجاء خالدی (متکلم مرجئی) را در همین فصل از زندگی اش نوشت. ابن خلاد به پیری نرسید و با عمری کوتاه از دنیا رفت. کتاب های الاصول و الشّرح دو اثر دیگر اوست. 2 وی در نیمه نخست سده چهارم هجری می زیست؛ اما تاریخ درگذشت او در دست نیست.

پی نوشت ها

[1] ـ الفهرست (الندیم) 222. 2 ـ ذکرالمعتزله من کتاب المنیة والامل فی شرح الملل والنحل 189.