دیگر منابع: الامتاء و المؤانسه 32؛ اخبار العلماء باخبار الحکماء 113؛ تاریخ الحکماء 164؛ تاریخ فلسفه در جهان اسلام (فاخوری) 1 / 338؛ کتابخانه ابن طاووس 211؛ معجم المؤلفین 3 / 229.

محمد غفوری

حسن ـ ابن هیثم

حسن ـ ابن هیثم (حدود 354 ـ حدود 430ه)

ابوعلی حسن (محمد) بن حسن بن سهل بن هیثم بصری مصری مشهور به ابن هیثم.

حسن ـ ابن هیثم

وی در حدود 354ه به دنیا آمد. 1 او اصلاً از بصره برخاست؛ سپس راهی مصر شد و تا پایان عمر در آنجا زیست. به روایت شیخ علم الدین قیصربن ابی القاسم مهندس، ابن هیثم در بصره که در آن سال ها زیر فرمان آل بویه عراق بود، شغلی دیوانی داشت که از آن به وزارت بصره تعبیر شده است و چون پرداختن به علم را از آن کار دوست تر می داشت، سرانجام تظاهر به جنون کرد تا وی را عزل کردند و وی به مصر رفت. 2 به گفته قفطی، سفر ابن هیثم به مصر به تشویق و وعده الحاکم فاطمی (386 ـ 411) فرمانروای مصر روی داد و البته بعید نیست که ابن هیثم اصلاً به امید اجرای طرح خود برای تنظیم آب نیل و برخورداری از کَرَم الحاکم آن تمهید را اندیشیده باشد. چه به روایت همو خلیفه فاطمی پس از اطلاع از این طرح، مالی برای ابن هیثم فرستاد و او را به سفر به مصر تشویق کرد. چون ابن هیثم به آن دیار رسید خلیفه خود به استقبال او بیرون رفت و دانشمند را گرامی داشت. ابن هیثم اندکی بعد در رأس گروهی از مهندسان به بررسی نیل و مجرای آن در بخش مرتفع جنوب مصر پرداخت و چون دریافت این طرح اجراشدنی نیست، نزد خلیفه به ناکامی خود اعتراف کرد و خلیفه نیز ابن هیثم را به جای آنکه در جایی چون دارالحکمه قاهره به کار بگمارد، به شغلی دیوانی گماشت. ابن هیثم با آنکه از بیم این فرمانروای خونریز به این شغل گردن نهاد، برای رهایی از آن چاره در این دید که باز تظاهر به جنون کند؛ ازاین رو خلیفه اموال او را مصادره کرد و کسی را به قیمومتش گماشت و در خانه اش محبوس کرد. چون الحاکم درگذشت، ابن هیثم نیز از تظاهر به جنون دست برداشت و آزاد شد و اموالش را باز پس گرفت. وی نزدیک الازهر قاهره سکنا گزید و بقیه عمر را به تدریس و تألیف سپری کرد و از طریق نسخه برداری کتاب، روزی خود را به دست می آورد. 3 بیهقی برآن است که ابن هیثم
رساله ای درباره تنظیم آب نیل نوشت و به مصر رفت؛ اما الحاکم از همان آغاز ورود او پس از بررسی طرح مذکور آن را کم فایده و پرهزینه خواند و با ابن هیثم درشتی کرد. ابن هیثم از بیم خلیفه شبانه به شام گریخت و به خدمت یکی از امرای آن دیار درآمد و با وجود بخشش های این امیر به مختصری قناعت کرد و یکسره به کارهای علمی پرداخت. 4 وی علاوه بر ریاضیات و نورشناسی در فنونی چون کلام، مابعدالطبیعه، منطق، اخلاق، ادب و موسیقی ماهر بود و خاصه در قوانین نظری و امور کلی پزشکی دستی قوی داشت؛ ولی به پزشکی نپرداخت. 5 از میان شاگردان ابن هیثم فقط دو تن را می شناسیم: ابوالوفاء مبشربن فاتک دانشمند مشهور مصری که نزد ابن هیثم به تحصیل ریاضی پرداخت، 6 و یکی از بزرگان سمنان به نامه سرخاب (سهراب) که سه سال نزد او شاگردی کرد و استاد هر ماه صد دینار از او می گرفت؛ اما چون درس به اتمام رسید، ابن هیثم همه آنچه را که گرفته بود به سرخاب باز پس داد و یادآور شد که مراد او از این کار آزمایش خلوص شاگرد در دانش اندوزی بوده است. 7 ابن هیثم به زبان عربی مسلط بود و خط خوشی داشت. 8 بیهقی از زهد و دینداری او یادکرده و می نویسد: وی در پایان عمر به مرض سختی مبتلا شد و سرانجام جان به جان آفرین تسلیم کرد. 9 از تاریخ درگذشت ابن هیثم اطلاعی در دست نیست، غالب نویسندگان مرگ او را در حدود 430ه10 یا پس از آن در قاهره دانسته اند. 11

فهرست آثار او که از صد متجاوز است و به وسیله ابن ابی اصیبعه در کتاب عیون الانباء فراهم آمده، عبارت اند از:

آثار هندسی: شرح اصول اقلیدس فی الهندسة و العدد و تلخیصه، کتابی که در آن به آرا و دیدگاه های هندسی اقلیدس و ابلونیوس پرداخته شده، شرح المجسطی و تلخیصه، الجامع فی اصول الحساب، تلخیص علم المناظر من کتابی اقلیدس و بطلیموس، تحلیل المسائل الهندسیه، تحلیل المسائل العددیه بجهة الجبر و المقابله مبرهناً، کتابی که در آن آرای تحلیلی مسائل هندسه و عدد جمع آوری شده، المساحة علی جهة الاصول، حساب المعاملات، اجارات الحفور و الابنیة بجمیع الاشکال الهندسیه (مقاله)، تلخیص مقالات ابلونیوس فی قطوع المخروطات، الحساب الهندی (مقاله)، استخراج سمت القبله فی جمیع المسکونه (مقاله)، الحاجة الی الامور الشرعیة فی الامور الهندسیه (مقاله)، رسالة الی بعض الرؤساء فی الحث علی عمل