اختیار گرفته و در مسائل فقهی و کلامی مرجع خاص و عام گردید. 2 وی همچنین از محضر ابوعبداللّه حسین بن عبیداللّه غضائری (م411ه) نیز بهره برده و از او روایت کرده است؛ 3 بنا بر این باید تولد او در دهه های آخر قرن چهارم هجری اتفاق افتاده باشد. افرادی چون ابوالحسن بن هلال عمانی، ابومنصوربن احمد4 و سلیمان بن حسن صهرشتی که از مشاهیر شاگردان شیخ طوسی نیز بوده، در زمره شاگردان و راویان وی محسوب می شوند. 5 ابویعلی جعفری هنگام وفات سید مرتضی در سال 436ه همراه با نجاشی و سلار دیلمی (م463ه) متولی غسل سیدمرتضی شدند6 که این می تواند نشان از جایگاه بلند او در میان علما و مردم باشد. ذهبی7 و بعضی دیگر از منابع اهل تسنن8 از فردی به نام ابویعلی حمزه بن محمد جعفری یاد کرده و می گویند: وی شاگرد و داماد شیخ مفید و همچنین شاگرد سید مرتضی بود. شیخ مفید کتابخانه خود را در اختیار او گذاشته بود و از ممتازترین شاگردان شیخ مفید در علم فقه و اصول و کلام به شمار می رفت و آگاه و عالم به قرائت های مختلف نیز بود. ذهبی سپس از تاریخ ابن ابی طی نقل می کند که ابویعلی که از صلحا و عُبّاد طایفه امامیه نیز بوده، در سال 465ه درگذشت و خلق عظیمی در تشییع جنازه او شرکت کردند. ازآنجاکه در منابع متقدم شیعی اثری از ابویعلی حمزه بن محمد جعفری نیست و منابع متأخر شیعی نیز عموماً شرح حال او را از ذهبی و برخی از منابع اهل تسنن گرفته اند، 9 به نظر می رسد وی همان ابویعلی محمدبن حسن بن حمزه جعفری باشد که ذهبی یا ابی ابی طی به اشتباه از او با عنوان حمزه بن محمد یاد کرده و وفات او را در سال 465ه دانسته اند. در رجال نجاشی وفات ابویعلی محمدبن حسن بن حمزه جعفری روز شنبه شانزدهم رمضان سال 463ه ذکر شده است. 10 این در حالی است که به گفته علامه، نجاشی در سال 450ه درگذشته است. 11 بنابر این باید یکی از دو تاریخ اشتباه باشد. برخی معتقدند با توجه به اینکه نسخه صحیحه ای از رجال نجاشی نزد علامه بوده و خود علامه12 و همچنین ابن داود13 و ابن اثیر14 وفات جعفری را در سال 463ه ذکر کرده اند، تاریخ 463ه برای وفات جعفری صحیح است و باید علامه در تاریخ وفات نجاشی اشتباه کرده باشد و لابد وفات نجاشی بعد از سال 463ه رخ داده است. 15 در مقابل، برخی دیگر تاریخ وفات نجاشی را در سال 450ه صحیح دانسته و معتقدند باید جعفری قبل از سال 450ه یعنی در سال
433ه یا غیر آن درگذشته باشد ! 16 ولی بعید نیست هر دو تاریخ (وفات نجاشی در سال 450 و وفات جعفری در سال 463ه) صحیح باشد؛ زیرا به نظر می رسد ذکر تاریخ وفات جعفری در این سال در اصل از قلم نجاشی نبوده، بلکه از حواشی کتاب رجال نجاشی بوده که به مرور زمان به تحریف یا اشتباه نُساخ، داخل متن گردیده است. 17 آنچه این موضوع را تأیید می کند این است که نجاشی در ذکر کتاب های جعفری از دو کتاب او به نام التکمله و الموجز فی التوحید نام می برد و می گوید: « موقوف علی التمام » 18 و منظور او این است که امید اتمام نگارش این کتاب از طرف مؤلف می رود؛ بنابراین معلوم می شود هنگامی که نجاشی شرح حال او را می نوشته، جعفری در قید حیات بوده است و ذکر وفات تاریخ جعفری در سال 463ه از حواشی متن است؛ در غیر این صورت اگر ذکر این تاریخ را از جانب نجاشی بدانیم و بگوییم بعد از وفات او در سال 463ه، نجاشی به نگارش شرح حال او مشغول بوده، طبعاً باید به جای تعبیر « موقوفٌ علی التمام » تعبیر « لم یُتم » را که بیانگر ناتمام بودن کتاب است، ذکر می کرد. 19 مؤید دیگر بر اینکه ذکر این تاریخ از جانب نجاشی نیست، اینکه نجاشی قبل از پرداختن به شرح حال محمدبن حسن جعفری از شیخ الطائفه محمدبن حسن طوسی (م460ه) یاد کرده20 و اگر در این تاریخ یعنی سال 463ه زنده بوده، باید در ذکر شرح حال شیخ طوسی، وفات او را در سال 460ه متذکر می شد و حال آنکه سخنی از وفات او به میان نیاورده است. 21 جعفری پس از وفات، در بغداد در خانه اش به خاک سپرده شد. 22 آثار او عبارت اند از: جواب المسألة الواردة من صیداء، جواب مسألة اهل موصل، السمألة فی مولد صاحب الزمان علیه السلام، السمألة فی الرد علی الغلاة، المسألة فی اوقات الصلاة، التکمله، الموجز فی التوحید، مسألة فی ایمان آباء النبی صلی الله علیه و آله، مسألةٌ فی المسح علی الرجلین، مسألةٌ فی العقیقه، جواب المسائل الواردة من طرابلس، جواب المسائل (ایضاً من هناک)، المسألة فی ان الفعال غیر هذه الجمله، جواب المسائل الوارة من الحائر الحسینی علیه السلام، اجوبة مسائل شتی فی فنون من العلم، 23 النکت فی الامامه، اخبار المختار، 24 الأمالی در حدیث، تفسیر القرآن، 25 برخی کتاب نزهة الناظر و تنبیه الخاطر را نیز به وی نسبت داده اند. 26 با اینکه این کتاب، تألیف ابوعبداللّه حسین بن محمدحسن بن نصر حلوانی از اعلام قرن پنجم هجری است؛ چنان که در اواخر این کتاب به نام مؤلف (حلوانی)