شوّال 403ه بوده است. 3 در تاریخ درگذشت او اختلاف است. 4

پی نوشت ها

[1] ـ الدیباج 408؛ کتاب الصله 2 / 490. 2 ـ هدیة العارفین 2 / 59. 3 ـ تاریخ الاسلام 28 / 88. 4 ـ الدیباج 408؛ هدیة العارفین 2 / 59.

دیگر منابع: ایضاح المکنون 1 / 359؛ معجم المؤلفین 10 / 29.

مرتضی نجفی

محمد ـ حرانی

محمد ـ حرانی (366 ـ 420ه)

امیر مختار عزالملک محمدبن عبیداللّه بن احمد حرانی معروف به مُسَیحی کاتب.

وی از علمای شیعه مذهب مصر، 1 مورخ، ادیب، کاتب، منجم و اصالتاً اهل حران بود که در یازدهم رجب سال 363ه در مصر به دنیا آمد و در همانجا رشد و نمو یافت. 2 او علاوه بر اشتغالات علمی بسیار، برای اولین بار در سال 398ه به عنوان یک فرد نظامی به خدمت الحاکم فاطمی درآمد و از طرف وی مورد لطف و توجه بسیاری قرار گرفت. او بیشتر اوقات همنشین و همراه حاکم بود و در بیشتر مجالس و محافل همراه او حضور داشت و پس از مدتی سرپرستی دیوان ترتیب را به عهده گرفت. 3 برخی وی را وزیر و کاتب صاحب بن عباد وزیر عضدوالدوله دیلمی هم دانسته اند. 4 وی در شاعری چنان مهارتی داشت که وقتی با ابومحمد عبیداللّه بن ابی جوع از شاعران و ادیبان مشهور آن زمان دیدار کرد، فی البداهه اشعاری سرود؛ همچنین در مرگ پدرش در مراسم خاکسپاری اشعاری در رثای وی سرود. 5 وی در سال 420ه6 در 54 سالگی وفات نمود. 7 برخی مرگ او را در سال 395ه آورده اند8 که درست نیست؛ زیرا 4همان گونه که گذشت، چند سال پس از این تاریخ به الحاکم پیوست. حرانی حدود سی اثر تألیف نموده که یکی از مهم ترین آنها تاریخ الکبیر یا همان تاریخ مصر در دوازده مجلد می باشد که کتاب بسیار باارزش، حجیم، متنوع و در رساندن معنا و مفهوم بی نیاز از هر کتاب دیگری است. وی در این کتاب به هر آنچه مربوط به سرزمین مصر بوده از قبیل عجایب و ساختمان ها، اقشار و گروه های مختلف مردم، مشاغل، غذاهای گوناگون و متنوع، رود نیل، اشعار شعرا، شرح حال خواننده ها، مجالس قضا، حکام، ادیبان، غزل سرایان و دیگر موارد پرداخته است. التلویح و التصریح که در معانی شعر و در سه مجلد نوشته شده بود؛ الراح و الارتیاح در 1500 ورقه؛ الغرق و الشرق در
مورد کسانی که در غرق (غرب) و شرق مرده اند، در صد ورقه می باشد؛ الطعام و الآدام در هزار ورقه؛ درک البغیة فی وصف الادیان و العبادات در 3500 ورقه؛ قصص الانبیاء و احوالهم در 1500 ورقه؛ کتاب المفاتحة و المناکحه فی اصناف الجماع در چهار مجلد؛ الامثله للدول المقبله در علم نجوم و حساب در پانصد ورقه؛ جوئة الماشطه که در آن اخبار عجیب و غریب و اشعار نادر و کمیاب را بدون هیچ نظم و ترتیبی در 1500 ورقه آورده است؛ الشجن و السکن فی اخبار اهل الهوی در 2500 ورقه؛ السؤال و الجواب در سیصد ورقه؛ 9 کتاب الادباء؛ 10 تاریخ حران؛ 11 مختار الاغانی و معانیها در یک مجلد دیگر آثار او می باشد. 12 آقابزرگ معتقد است کتاب آخری مختصری از الاغانی ابوالفرج اصفهانی بوده که بسیار مورد علاقه صاحب بن عباد وزیر عضدوله دیلمی بوده و چون وی مدتی وزیر و کاتبش بود، آن را برای او خلاصه کرده است و ازآن رو مختار الاغانی نامیده شده که حرانی و برخی دیگر بخش های برگزیده و بدون تکرار آن را جمع آوری و خلاصه کرده اند. 13 بسیاری از تذکره نویسان، ابیاتی از اشعار وی را آورده اند. 14

پی نوشت ها

[1] ـ مرآت الجنان 3 / 420. 2 ـ معجم المؤلفین 10 / 276. 3 ـ الوافی بالوفیات 4 / 7؛ الکنی و الالقاب 3 / 686. 4 ـ کشف الظنون 1 / 129. 5 ـ وفیات الاعیان 4 / 377. 6 ـ مرآت الجنان 3 / 420. 7 ـ شذرات الذهب 5 / 102. 8 ـ کشف الظنون 1 / 168. 9 ـ وفیات الاعیان 4 / 378؛ الوافی بالوفیات 4 / 8. 10 ـ کشف الظنون 2 / 1387. 1
[1] ـ الذریعه 3 / 238. 12 ـ الاغانی 1 / 26. 13 ـ الذریعه 2 / 250. 14 ـ وفیات الاعیان 4 / 378؛ الوافی بالوفیات 4 / 8.

دیگر منابع: معجم المؤلفین 11 / 138 و 6 / 191؛ الذریعه 2 / 347، 450، 3 / 287، 4 / 419، 5 / 288، 8 / 143، 10 / 145، 12 / 249، 13 / 42، 15 / 172، 16 / 45، 17 / 105، 106، 154، 264، 20 / 169، 21 / 298؛ کشف الظنون 1 / 304، 483، 619، 752، ج2 / 1328، 1351، 1419، 1426، 1429، 1435 و 1755.

گلشاد حیدری

محمد ـ حسینی

محمد ـ حسینی (زنده در 485ه)

ابوالمعالی محمدبن عبیداللّه بن علی حسینی علوی.

وی نویسنده کتاب بیان الادیان است که آن را در سال 485ه درباره فرقه های اسلامی نوشته است و با تصحیح عباس اقبال در سال 1312ش و بار دیگر همان تصحیح به کوشش محمد دبیر سیاقی در