محمد ـ

طوسیمحمد ـ طوسی (385 ـ 460ه)

ابوجعفر محمدبن حسن بن علی طوسی معروف به شیخ الطایفه و شیخ طوسی.

عالم بزرگ امامیه در قرن پنجم هجری و دانشمندی جلیل القدر، ثقه، عالم به اخبار، رجال، فقه، اصول، کلام و ادب بود. 1 ابوجعفر در ماه رمضان سال 385ه در طوس به دنیا آمد و تا 23 سالگی در همانجا به تحصیل علم و دانش پرداخت. در سال 408 به عراق سفر کرده و در بغداد ساکن شد. 2 وی در بغداد از علم و دانش شیخ مفید (م413ه) بهره مند گشت. 3 شیخ در بغداد به تحصیل و تدریس علم اشتغال داشت. به گفته خودش همه تألیفات شیخ مفید را به طریق قرائت و سماع به طور مکرر شنید. 4 پس از درگذشت شیخ مفید در مجلس درس سید مرتضی (م436ه) شرکت کرد و در مدرسه علمیه او درس خواند. او در این مدرسه ماهی دوازده دینار به عنوان مقرری دریافت می کرد. 5 پس از وفات سید مرتضی مرجعیت شیعه بر دوش شیخ طوسی قرار گرفت و خانه وی محل مراجعه افراد برای حل مسائل و استفاده از علم و دانش او شد. 6 به گفته برخی، شاگردان شیخ افزون بر سیصد دانشمند مجتهد بود. 7 در سال 449ه با حمله طغرل بیگ سلجوقی به کرخ و اوج گرفتن منازعات شیعه و سنی، خانه شیخ طوسی مورد تهاجم قرار گرفت و چون او را نیافتند، خانه اش را غارت کرده، کرسی درس کلام، کتاب ها و سه پرچم سفید رنگی را که به رسم آن زمان هنگام زیارت حرم امیرالمؤمنین با خود حمل می کردند، به آتش کشیدند. 8 ابن حجر آتش زده شدن کتاب های شیخ را در چند مرحله در مقابل مسجد نصر و در ملأ عام دانسته است. شیخ بر اثر این واقعه و برای حفظ جان خود، 9 و به قول برخی مدت ها قبل از این واقعه، در سال 447ه به نجف هجرت کرد. 10 وی را پایه گذار حوزه علمیه نجف و از پیشوایان اجتهاد در فقه و اصول دانسته اند؛ به طوری که تا قرن ها پس از او بر خلاف آرای وی فتوا داده نمی شد. 11 به جز شیخ مفید و سید مرتضی از استادانی چون ابن غضایری، 12 ابن صلت اهوازی (م پس از 408ه) حسن بن اشناس، 13 سید ابوالفتح هلال بن محمد حفار (م414ه)، 14 ابوالحسن محمدبن احمدبن شاذان، محمدبن صدقه عنبری، 15 احمدبن عبدون (م423ه) 16 و بسیاری دیگر بهره برد که تا 37 استاد برای او برشمرده اند. 17 شاگردان بسیاری نیز
داشته است از جمله: پسرش ابوعلی طوسی که از علما بود. 18 ابوالخیز برکه بن محمد اسدی، محیی الدین حسین بن مظفر حمدانی، حسن بن عبداللّه لعزیز جیهانی، 19 اسحاق بن محمد بابویه قمی و برادرش اسماعیل (نوه های شیخ صدوق)، ابوالقاسم عبیداللّه بن بابویه، شمس الدین حسن بن بابویه (برادرزاده های شیخ صدوق)، شهر آشوب مازندرانی (جد ابن شهرآشوب). 20 برخی را اعتقاد بر این است که هنگام ورود به بغداد شافعی مذهب بود؛ اما در ملازمت شیخ مفید و تحت تأثیر او به شیعه گرایید. 21 شیخ ابوجعفر طوسی پس از عمری پربار و سال ها تلاش برای دفاع از کیان اسلام و تشیع در سال 460ه در نجف درگذشت و در خانه اش دفن شد. طبق گفته حسن بن مهدی سلیقی، وی به همراه ابومحمد حسن بن عبداللّه لواحد عین زربی و ابوالحسن لؤلؤی عهده دار کفن و دفن شیخ بودند. 22 این خانه طبق وصیتش به مسجد تبدیل شد و از معروف ترین مساجد نجف است که حلقه های تدریس در آن تشکیل می شد. 23 آثار بسیاری در موضوعات گوناگون رجال، تراجم، تفسیر، فقه، اصول، کلام، تاریخ و غیره از او به جای مانده که به صورت پراکنده در منابع آمده است. 24 تهذیب الاحکام که شرح کتاب مقنعه مفید و از کتب اربعه شیعه است؛ الاستبصار فیما اختلف من الاخبار از کتب اربعه شیعه است؛ الامالی (المجالس فی الاخبار) شامل 45 مجلس درس و املای حدیث؛ الابواب معروف به رجال شامل اسامی قریب 9800 تن از راویان حدیث، الفهرست شامل نام بیش از نهصد نفر از مصنفان شیعه و کتب آنان؛ اختیار معرفة الرجال گزینش و تلخیص کتاب معرفة الناقلین عن الائمه الصادقین ابوعمرو کشی؛ التبیان فی تفسیر القرآن ده جزء با مقدمه ای راجع به قرآن و تفسیر؛ المسائل الدمشقیه فی تفسیر القرآن شامل دوازده مسئله راجع به تفسیر قرآن؛ المسایل الرجبیه فی تفسیر القرآن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتوی یک دوره فقه منصوص و گرفته شده از متون اخبار؛ المبسوط یک دوره جامع و مفصل فقه تفریعی به ضمیمه فقه منصوص؛ الجمل و العقود در عبادات خمسه؛ الخلاف (مسایل الخلاف) در فقه تطبیقی و موازنه بین مذاهب فقهی اسلام؛ الایجاز در احکام ارث؛ مناسک الحج فی مجرد العمل؛ المسایل الحلبیه؛ المسایل الجنبلائیه شامل 23 مسئله فقهی؛ المسایل الحائریه شامل سیصد مسئله فقهی؛ مسئلة فی وجوب الجزیه علی