مشخص نیست ] و سال بعد به خوارزم عزیمت نمود؛ سپس در سال 555 به حج رفت و پس از آن به بغداد بازگشت. 7 ابوحامد در بغداد مورد توجه و حمایت یحیی بن هبیره، وزیر ادیب و فقیه مستنجد عباسی ( حکومت 555 ـ 566ه ) قرار گرفت و کتاب المغرب فی بعض عجایب مغرب را با حمایت وی نوشت و به او تقدیم کرد. 8 در سال 557 به موصل و سپس به حلب و دمشق رفت9 و در سال 565ه در همین شهر درگذشت. 10 وی برای به دست آوردن دانش و تجربه علاوه بر سفر به نقاط گوناگون، با مردم نیز درباره عجایب سرزمین های شان گفتگو می کرد. درباره بناها و ساختمان ها، اطلاعات جالب و شنیدنی داده است؛ 11 برای مثال ستون هرکولس را در سال 540ه دیده و همچنین از داخل اهرم خوفو دیدن کرده است. او به مشاهدات شخصی اهمیت بسیاری می داد. با این حال وی را فردی زودباور دانسته اند12 که نوشته هایش حاوی خرافات و خوارق است. 13 با اینکه فقیه و محدث بود، در این موضوعات تألیف چندانی ندارد و عمده آثار او درباره عجایب و غرایب است که یا شنیده یا در سفرهایش دیده است. او مطالب مفیدی درباره مناطق رود ولگا و قفقاز بیان کرده است. 14 به غیر از جغرافیدانانی چون قزوینی، 15 وردی، مقریزی و ابن ایاس، دانشمندان علوم دیگر مانند اشبهی صاحب مجموعة الادبیه از کتاب او استفاده کرده اند. 16 ابوحامد غرناطی، علاوه بر ابن کادش از استادان دیگری چون مرشد بن یحیی مدینی ( م517ه ) و محمد بن احمد رازی بهره گرفت. 17 حسین بن مبارک زبیدی، ابوالفضل بن سارح، 18 احمد بن صالح بن شافع، احمد بن عمر بن لبیده، عمر بن علی قرشی و علی بن یحیی بن ادریس از شاگردان او بودند. 19 غرناطی چند کتاب دارد که عبارت اند از: المُغرب فی عجایب المَغرب که ذکر آن گذشت، تحفة الالباب و نخبة الاعجاب، این کتاب در موصل و به تشویق شیخ معین الدین ابوحفص اربیلی ( اردبیلی ) تألیف شد. 20 گابریل فران فرانسوی آن را در مجله آسیایی به طبع رسانده است. 21 این دو کتاب مهم ترین آثار غرناطی می باشد و کتاب دوم شامل مقدمه و چهار بخش است: بخش اول در توصیف دنیا و ساکنان آن، انسان ها و جنیان؛ بخش دوم در وصف عجایب سرزمین ها؛ بخش سوم در چگونگی دریاها و حیوانات و بخش آخر در توصیف قبور مردگان آثار دیگر غرناطی بدین شرح است: عجایب مخلوقات، تحفة الکبار فی اسفار البحار، 22 نخبة الاذهان فی عجایب البلدان، المجموع در شرح اصول توحید که در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است. 23

پی نوشت ها

[1] ـ الاعلام 6 / 199. 2 ـ ترکستان نامه ( بارتولد ) 1 / 99. 3 ـ تاریخ الفکر الاندلسی 312. 4 ـ هدیة العارفین 2 / 94. 5 ـ همان. 6 ـ تحفة الالباب ( مقدمه ) 12. 7 ـ اعلام الجغرافیین العرب 368. 8 ـ کشف الظنون 2 / 1128. 9 ـ اعلام الجغرافیین العرب 370. 10 ـ الوافی بالوفیات 3 / 245. 1
[1] ـ اعلام الجغرافیین العرب 371. 12 ـ همان. 13 ـ تاریخ الفکر الاندلسی 312. 14 ـ اعلام الجغرافیین العرب 370. 15 ـ آثار البلاد و اخبار العباد 234. 16 ـ اعلام الجغرافیین العرب 371. 17 ـ الوافی بالوفیات 3 / 245. 18 ـ لسان المیزان 5 / 257. 19 ـ المختصر من تاریخ ابن الدبیثی 39. 20 ـ تحفة الالباب و نخبة الاعجاب ( مقدمه ) 12. 2
[1] ـ اعلام الجغرافیین العرب 370. 22 ـ تحفة الالباب و نخبة الاعجاب ( مقدمه ) 12. 23 ـ الاعلام 6 / 199.

دیگر منابع: دایرة المعارف بزرگ اسلامی 5 / 319 ـ 321؛ معجم المطبوعات العربیة و المعربه 1 / 299.

معصومه اخلاقی

محمد ـ غزالی

محمد ـ غزالی (450 ـ 505ه )

ابوحامد محمد بن محمد بن محمد بن احمد غزالی طوسی ملقب به حجت الاسلام.

در سال 450ه در طابران طوس به دنیا آمد. 1 پدرش مردی تهیدست، اما عابد و دانش دوست بود که به زودی درگذشت؛ اما هنگام مرگ سرپرستی این دو فرزند را به یکی از دوستان صوفی خود واگذارد و او با اندک میراثی که برای ایشان باقی گذاشته بود، هزینه زندگی و تعلیم و تربیت آن دو را تأمین نمود. چون ماترک پدر به اتمام رسید و حتی تهیه قوت و غذا برایشان مشکل بود، آنان را به مدرسه فرستاد؛ چه اینکه شاید رفتن به مدرسه در آن روزگار، هم به نوعی تأمین قوت و غذا بود، هم تعلیم و یادگیری فقه؛ چنان که خود غزالی در این باره می گوید: به مدرسه به طلب فقه می رفتیم تا از این راه نان و روزی خود را حاصل کنیم. 2 به هر حال وی نخست بخشی از فقه را در طوس نزد فقیه آن دیار احمد رادکانی فرا گرفت، سپس راهی نیشابور شد و به همراه جمعی از طالبان دانش به آموختن فقه کمر همت بست. چندی از ورود وی به نیشابور نگذشته بود که با