درگذشتگان

* ابن طیب سرخسی* اسحاق احمر* مبرّد

ابن طیب سرخسی

ابوالعباس، احمد بن محمد بن مروان بن طیب سرخسی، در سرخس (شهری در استان خراسان) زاده شد و نزد ابویعقوب کندی دانش آموخت و با خلفای عباسی مرتبط شد، تعلیم المعتضد بالله را به عهده گرفت و دوست و مشاور او گردید. معتضد او را مسئول دیوان محاسبات بغداد کرد. سپس به سبب رازی که معتضد با او در میان گذاشته و او آن را افشا کرده بود، وی را زندانی و اموالش را مصادره کرد و سرانجام او را کُشت. احمد در تاریخ، فلسفه، سیاست، ادبیات و هنرها، اطلاعات عمیقی داشت و با علوم پایه و عالمان این رشته ها آشنا بود.

او به زندقه متهم بود و می گویند: از معتضد علت کشتن او را پرسیدند و او پاسخ داد: «او مرا به الحاد و انکار خداوند دعوت کرد.»

کتاب السیاسة، المدخل إلی صناعة النجوم، المدخل إلی علم الموسیقی، کتاب فی ماهیة النوم و الرؤیا، کتاب فی وصف مذهب السابئة، کتاب فی الأریطماتیقی و الجبر و المقابله، کتاب فی أحداث الجو، المسالک و الممالک، الجلساء، القیان، المدخل إلی الطب، رسالة فی البحار و المیاه و الجبال، کتاب فی النمش والکَلَف و... از آثار او است.(2)

اسحاق احمر

اسحاق بن محمد بن احمد بن ابان نخعی کوفی، به اسحاق احمر معروف است و فرقه اسحاقیه (از فرقه های غالی شیعه) بدو منسوب است. این فرقه مانند فرقه نصیریه به الوهیت علی بن ابی طالب معتقد بود و ادعا می کرد علی در فرزندانش حسن و حسین حلول کرده و او است که پیامبر اکرم را به نبوت برگزیده و مبعوث کرده است. آنان معتقدند الوهیت علی بن ابی طالب همان بخش روحانی در او است و اعمال قهرمانانه ای مانند کندن در خیبر که از او سرزد، با همین جنبه روحانی و قدرت الهی متمثل به شکل بشریِ او صورت گرفت. چه بسا آنان علی را شریک نبوّت و پیامبری نیز می دانند و به نظرشان حضرت علی علم تأویل آیات را به گونه مخالف ظاهر آن داشته است.

از آن جا که اسحاق به بیماری برص مبتلا بود و برای پوشاندن آن، صورت خود را با رنگ، سرخ می کرد به اسحاق احمر ملقب شد. او کتابی نوشت و آن را الصراط نامید. ذهبی درباره این کتاب می گوید: «اسحاق، اندیشه و افکار قرمطی و زندقه را در این کتاب آورده است.»(3)

مبرّد

ابوالعباس، محمد بن یزید بن عبدالاکبر بن عمیرة بن حسان بن سلیمان ثمالی (از ثُمالة الأزد) ملقب به مبرّد، پیشوای ادبیات عرب در بغداد در دوران خود و یکی از پیشوایان ادب و اخبار بود. درباره لقب او گفته اند: رئیس شرطه، او را خواست و وی از ترس، در خمره ای خنک پنهان شد، لذا به مُبرَّد (سرد شده) ملقب شد. او زبان آور، شیوا سخن، ظریفه گو، خوش محضر و ماهر بود. اشعاری دارد که در آن، حکمت و مَثَل است. دو قطعه ذیل از آن جمله است:

«هر لذت و خوشی سرانجام ملال آور می شود جز لذت گفتوگو و هم سخنی با مردان خردمند.

ما در گذشته این گونه افراد را کم می دانستیم و اینک از کم نیز کمتر شده اند.»

و نیز از سروده های او است: «هنگامی که دوستم مرا به خشم می آورد و در آستانه انفجارم قرار می داد،

از او می گذشتم و گناهانش را می بخشیدم؛ از ترس آن که مبادا بدون دوست زندگی کنم.»

مبرّد تألیفات بسیاری در زمینه های لغت، نحو، ادبیات، قرآن، تاریخ، اخلاق و سلوک دارد که معروف ترین آنها کتاب الکامل در ادبیات و لغت است. المقتضب در علم نحو، معانی القرآن، الأنواء و الأزمنه، قواعد الشعر، أدب الجلیس و طبقات النحویین البصریین و الکوفیین و اخبارهم از دیگر آثار او است.

متوکل او را از بصره به سامرا فراخواند و او را همدم شب و روز خود کرد و هنگامی که متوکل کشته شد، مبرّد به بغداد رفت و در آن جا به تدریس و تشکیل جلسات املای اخبار و نوادر پرداخت و در همان جا در 76 سالگی درگذشت.(4)

پی نوشت ها:

[1] چهارشنبه اول محرم سال 286 = هفدهم ژانویه سال 899؛ سه شنبه 25 ذی حجه سال 286 = اول ژانویه سال 900.

[2] معجم الادباء، ج 1، ص 158؛ اخبار الحکماء، ص 55؛ طبقات الاطباء، ص 293؛ مروج الذهب، ج 4، ص 170؛تاریخ الادب الجغرافی، ج 1، ص131؛ تراث العرب العلمی، ص 96؛ الفهرست، ص 365؛ الاعلام، ج 1، ص 194؛ تراث الاسلام، ص534.

[3] البدایة و النهایه، ج 11، ص 82؛ الملل و النحل، ج 1، ص 188؛ التبصیر فی الدین، ص 111 و 117؛ الفرق بین الفرق، ص 202 و 214؛ تاریخ بغداد، ج 2، ص 287 و 290؛ الاعلام، ج 1، ص 287.

[4] تاریخ بغداد، ج 3، ص 380؛شذرات الذهب، ج 2، ص 190؛ معجم الادباء، ج 7، ص 137؛ الفهرست، ص 59؛ المنتظم، ج 6، ص 96؛ وفیات الاعیان، ج 4، ص 313؛ البدایة و النهایه، ج 11، ص 79؛ النجوم الزاهره، ج 3، ص 117؛ ذیل کشف الظنون، ج 1، ص 50؛ إنباه الرواة، ج 3، ص 241؛ فروخ،تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 354؛ الاعلام، ج 8، ص 15.