و همراه گروه هایی از جَت های هندی، سیاهان زنگی، کردها و نبطی درپی دست یابی به سلطنت راه افتاد.

آدمی که زیرپایش سست و در حال فروافتادن است و برخاک، جا دارد، کجا می تواند خواهان دست یابی به «ثریا» باشد؟

آرام گیر! که امیرت امیر اسماعیل از او و از هر غدار و خیاط و مکرپیشه ای انتقام خواهد گرفت.

دیدم گورخری جاهلانه بر شیر برتری جست. ای چشم! وای بر تو! چه قدر شقاوت پیشه و خودداری!»(7)

منصور الیمن

حسین بن فرج بن حوشب بن زادان، معروف به منصورالیمن، بنیان گذار نخستین دولت اسماعیلی در یمن بود. او در آغاز کارش شیعه دوازده امامی بود. گفته می شود که در کوفه با یکی از امامان مستور دیدار و با او بیعت کرد و به درخواست او در سال 266ق به یمن بازگشت و توانست تعداد بسیاری از قبایل یمن را گرد خود جمع کند و میان آنان به نفع امام اسماعیلی (منتَظر) دعوت و تبلیغ کند.

او در سال 268ق به نام امامِ منتظرِ اسماعیلی تعدادی از قلعه ها و دژها را در یمن گشود و نخستین دولت اسماعیلیان را در آن جا بنا نهاد. او بود که اموال و امکاناتی به ابوعبیدالله شیعی داد و او را به عنوان داعی و مبلغ امام منتظر اسماعیلی به مغرب فرستاد. او هم چنین داعیان دیگری به بحرین، یمامه و سند فرستاد. منصور پس از سال 290ق درگذشت.(8)

قمّی (ابوجعفر)

ابوجعفر، محمد بن حسن بن فروّخ صفّار اعرج قمی، منسوب به قم و بنیان گذار حقیقی فقه شیعه امامیه در ایران بود و کتاب بصائر الدرجات فی علوم آل محمد و ما خصهم به که یک مجموعه حدیثی است از تألیفات او است.(9)

یحیی بن زکرویه

ابوالقاسم، یحیی بن زکرویه بن مهرویه قرمطی، ملقب به شیخ، در دوران معتمد و مکتفی عباسی از داعیان و مبلغان بزرگ قرمطیان بود و برای خودش نسبی علوی جعل و خود را به علویان منسوب کرد و مدعی شد او محمد بن عبدالله بن اسماعیل بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب است. او در آغاز، همراه پدرش و جمعیت هایی از قرمطیان در سواد (باغ های اطراف) کوفه بود. در آن زمان، گروهی از بنی کلب، پاسداری از راه میان کوفه و دمشق از طریق تدمر و جز آن را به عهده داشتند و کالاهای بازرگانان و نامه ها را با شترهای خود حمل می کردند و به مقصد می رساندند. زکرویه فرزندان خود را نزد آنان فرستاد و آنها با این گروه از بنی کلب معاشرت کرده، مدعی شدند علوی هستند و از قدرت سلطان می ترسند و بدین گونه به آنان نزدیک و پذیرفته شدند.

پناهندگان، میان آنان دعوت گسترده ای برای قرمطیان آغاز کردند و تیره ای از بنی کلب به نام بنی قلّیص بن ضمضم بن عدی بن جناب به دعوت آنان پاسخ مثبت دادند و در سال 289ق با یحیی بن زکرویه در ناحیه سماوه بیعت کردند و به او لقب شیخ دادند. جماعتی از بنی اصبغ نیز به او پیوستند و جان نثارش شدند و آنان خود را فاطمی نامیدند. معتضد عباسی برای پیکار با آنان سپاهی گسیل داشت و آنان در ناحیه رصافه در غرب فرات از دیار مضر با آن سپاه جنگیدند و آن را پس نشاندند و فرمانده سپاه را کشتند و مسجد رصافه را آتش زدند. در سال 290ق به سوی دمشق حرکت و آن جا را محاصره کردند. امیر دمشق، طغج بن جفاز ابن طولون امیر مصر کمک خواست و او سپاهی بزرگ به فرماندهی غلام خود، بدر بزرگ راهی دمشق کرد. طرفین کنار دروازه های دمشق با یکدیگر روبه رو شدند و طی نبردی یحیی بن زکرویه کشته شد.(10)

پی نوشت ها:

[1] یک شنبه اول محرم سال 290 = پنجم دسامبر سال 902؛ شنبه 28 محرم سال 290 = اول ژانویه سال 903.

[2] طبقات الاطباء، ج 1، ص 202؛ الاعلام، ج 9، ص 278.

[3] اعلام الجغرافیین العرب، ص 131؛تاریخ الادب الجغرافی، ج 1، ص 129-131؛ دائرة المعارف الاسلامیه، ماده: «ابن الفقیه»؛ معجم الادباء، ج2، ص 63؛ الفکر الجغرافی فی التراث الاسلامی، ص 63.

[4] الاعلام، ج 4، ص 82؛ المقتبس، ص 20.

[5] العبر، ج 4، ص 205؛ البیان المغرب، ج 1، ص 133 و 136؛ ابن الابّار، ج 1، ص 174؛ الاعلام، ج 4، ص 186؛ المغرب الکبیر، ج 2، ص 402.

[6] البدایة و النهایه، ج 11، ص 96؛شذرات الذهب، ج 2، ص 205؛ المنتظم، ج 6، ص 39؛ طبقات الحنابله، ج 1، ص 170؛ الاعلام، ج4، ص 189.

[7] تاریخ طبری، ج 10، ص 81، 88 و 96؛ تاریخ ابن اثیر، ج 7، ص 517 و 527.

[8] تاریخ ابن اثیر، ج 8، ص 31؛ الحکام بامر الله و اسرار الدعوة الفاطمیه، ص 60 و 72؛ القرامطه، تاریخ الدولة الفاطمیه، ص 338، 401 و 483؛ طائفة الاسماعیلیه، ص 32، 138 و 167.

[9] بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 3، ص 337.

[10] تاریخ طبری، ج 10، ص 94 و 95؛ البدایة و النهایه، ج 11، ص 85، 96؛ المنتظم، ج 6، ص 43؛ تاریخ ابن اثیر، ج 7، ص 511 و پس از آن؛ مذاهب الاسلامیین، ج 2، ص 116 به بعد.