ثعلب

ابوالعباس، احمد بن یحیی بن زید بن یسار شیبانی، معروف به ثعلب، پیشوای اهل کوفه در نحو و لغت بود. او هم پیمان معن بن زائده شیبانیبود، لذا به این قبیله منسوب شد. او مردی خوش حافظه، راوی اشعارِ بسیار، محدث، حجت و مورداعتماد بود. میان او و مبرّد مناظرات و مباحثاتی رخ داد و مردم در تفضیل یکی از آنان بر دیگری اختلاف داشتند. در سال 200ق زاده و در اواخر عمرش ناشنوا شد و در نود و چند سالگی، یک روز پس از آن که ضربه اسبی به او رسید و استخوان هایش را شکست، درگذشت.

معانی القرآن، اعراب القرآن، الوقف و الابتداء، شرح دیوان زهیر، شرح دیوان ابن الدمینة، مجالس ثعلب، که به امالی نیز معروف است ماتلحن فیه العامة، شرح دیوان الاعشی، قواعد الشعر، کتاب الفصیح و... از آثار او است. ثعلب در بغداد جان سپرد و در همان شهر دفن شد.(4)

قاسم بن عبیدالله

قاسم بن عبیدالله بن سلیمان بن وهب، وزیری از دبیران و شاعران بود و تغزلی لطیف و زیبا داشت. معتضد عباسی او را پس از مرگ پدرش عبیدالله در سال 288ق وزیر خود کرد. هنگامی که معتضد در سال 289ق درگذشت، قاسم خواست خلافت به فرزندان معتضد نرسد؛ این راز را با بدر معتضدی، سردار خلیفه در میان گذاشت، اما او موافقت نکرد و قاسم ناچار شد با علی فرزند معتضد ـ که ولی عهد پدرش و از سوی او لقب المکتفی بالله گرفته بود ـ بیعت کند.

قاسم از آن بیمناک بود که مبادا بدر رازش را آشکار سازد و مکتفی را از نظر قبلی او آگاه کند، در غیاب بدر ـ که در ری به امور جنگی اشتغال داشت ـ از او بدگویی کرد و خلیفه را به او به شدت بدبین کرد، تا آن که خلیفه، بدر را فراخواند و فرمان قتلش را صادر کرد. قاسم نیز او را کشت.

قاسم مردی سنگدل و خشن بود و ابن تغری بردی سخن ذهبی را در باره قاسم چنین نقل می کند: «او جوانی مغرور، ناآگاه از امور و کم اطلاع و پرده در و بی اعتنا به محرمات و هتاک بود و مکتفی تنها به این دلیل که قاسم برایش بیعت گرفته و اموالش را حفظ کرده بود، او را به وزارت گماشت.»

قاسم به زمینه چینی قتل بدر معتضدی اکتفا نکرد و ابن رومی را به سبب اشعاری که در هجوش سروده بود نیز کُشت. هم چنین گفته می شود: او عبدالواحد بن الموفق، عموی مکتفی عباسی را نیز کشت تا او را از طلب خلافت باز دارد.

قاسم در سی و چند سالگی درگذشت.(5)

مفضّل بن سلمه

ابوطالب، مفضل بن سلمة بن عاصمه ضبّی، از عالمان لغت و نحو بر مکتب کوفه و از نزدیکان فتح بن خاقان و اسماعیل بن بلبل وزیران عباسی بود. از آثار او است: ضیاء القلوب فی معانی القرآن؛ الاشتقاق؛ الجماهیر و القبائل و چند کتاب دیگر.(6)

میمونه دختر احمد خوّاص

او خواهر ابراهیم خوّاص (متوفای 291ق) بود و مانند برادرش راه زهد و پارسایی و توکل را می پیمود. روزی برادرش بر او وارد شد و گفت: «امروز دلتنگم» و خواهر پاسخ داد: «هر که دلش تنگ شود، دنیا با آنچه در آن است، بر او تنگ می شود. آیا سخن خداوند متعالی را نخوانده ای که می فرماید: (... حتی اذا ضاقت علیهم الارض بما رحبت و ضاقت علیهم انفسهم...)(7) آری! زمین برای آنان فراخ بود، اما از آن جا که در سینه شان احساس تنگی می کردند، همه زمین با آنچه در آن است، بر آنان تنگ شده بود.»(8)

پی نوشت ها:

[1] پنج شنبه اول محرم سال 291 = 24 نوامبر سال 903؛ یک شنبه نهم صفر سال 291 = اول ژانویه سال 904.

[2] البدایة و النهایه، ج 11، ص 97؛ تاریخ ابن اثیر، ج 7، ص 530 به بعد؛ الاعلام، ج 2، ص 256؛ تاریخ القرامطه، ص22 به بعد.

[3] الاعلام، ج 1، ص 22؛ النجوم الزاهره، ج 3، ص 132؛ تاریخ بغداد، ج 6، ص 7.

[4] وفیات الاعیان، ج 1، ص 102؛ إنباه الرواة، ج 1، ص 128 و 151؛شذرات الذهب، ج 2، ص 207؛ البدایة و النهایه، ج 11، ص 98؛ الفهرست، ص 74؛ المنتظم، ج 6، ص 45؛ معجم الادباء، ج 2، ص 133؛ تاریخ بغداد، ج 5، ص 204؛ کشف الظنون، ج 2، ص 1431 و 1729؛ بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 3، ص 210؛ فروخ،تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 370؛ الاعلام، ج 1، ص 252 و دائرة المعارف الاسلامیه، ماده: «ثعلب».

[5] النجوم الزاهره، ج 3، ص 133؛ تاریخ طبری، ج 10، ص 80 به بعد؛ البدایة و النهایه، ج 11، ص 98؛ أعتاب الکتاب، ص 182؛ الاعلام، ج 6، ص 11.

[6] تاریخ بغداد، ج 13، ص 124؛ وفیات الاعیان، ج 2، ص 240؛ إنباه الرواة، ج 3، ص 305؛ بغیة الوعاة، ص 396؛ الفهرست، ص73؛ الاعلام، ج 8، ص 203؛ فروخ،تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 372.

[7] توبه (9)، آیه 118: «... تا آن گاه که زمین با همه وسعتش بر آنها تنگ شد و جان در تنشان نمی گنجید...»

[8] اعلام النساء، ج 5، ص 137؛ تاریخ بغداد، ج 14، ص 438.

سال 292 ق = 904ـ905 م(1)

رویدادها

* مغرب: دولت ادریسیان سوء قصد به جان یحیای سوم فرزند قاسم ادریسی و جانشینی یحیای چهارم فرزند ادریس بن عمر، نهمین حکمران دولت ادریسیان در مغرب دور.