یعقوبی فاصله میان شهر تا شهر و شهرستان تا شهرستان و نام سردارانی از سپاه اسلام که آنها را گشودند و تاریخ فتح و اوقات آن و مَبلَغی که بابت خراج از آن شهر گرفته می شود و کوه و دشت، بیابان و دریا و وضع آب و هوا و دمای آن و آب های آنها از جمله آب نوشیدنی و مانند آن را وصف می کند. این کتاب، اطلاعات بسیاری درباره تاریخ، جامعه و ادبیات دربردارد. یعقوبی این کتاب را در مصر و در دوران خلافت معتمد عباسی (متوفای 277ق) به پایان رساند. امتیاز کتاب یعقوبی بر کتاب های مشابه آن، در تفصیل دقیقی است که درباره ایالت ها و شهرستان ها عرضه می کند؛ مانند بخشی که به سرزمین مغرب پرداخته است، زیرا یعقوبی در آن جا زمان بسیاری سکونت داشت. یا بخشی که به وصف ترکستان و ماوراءالنهر که از طرف معتصم عباسی برای خرید بردگان به آن خطه رفت و آمد می کرد ـ پرداخته که بسیار دقیق است.

کتاب البلدان کهن ترین کتاب عربی در این زمینه است که به دست ما رسیده است. یعقوبی آثار دیگری نیز تألیف کرد؛ از جمله: اخبار الخلفاء و مشاکلة الناس لزمانهم. مورخان در تاریخ درگذشت او اختلاف نظر دارند؛ یاقوت معتقد است او در سال 284 ق درگذشته است و گفته می شود که در 272ق یا پس از آن از دنیا رفته است، اما قول راجح آن است که یعقوبی پس از سال 292ق درگذشته است، زیرا اشعاری از او به جا مانده است که تاریخ نظم آن، شب عید فطر سال 292 ق است.(8)

پی نوشت ها:

[1] سه شنبه اول محرم سال 292 = سیزدهم نوامبر سال 904؛ سه شنبه بیستم صفر سال 292 = اول ژانویه سال 905.

[2] تاریخ بغداد، ج 11، ص 62 و 67؛ العبر، ج 2، ص 93؛ البدایة و النهایه، ج 11، ص 99؛ المنتظم، ج 6، ص 54 و 56؛ الاعلام، ج4، ص 5.

[3] النجوم الزاهره، ج 2، ص 157؛ تاریخ بغداد، ج 4، ص 334؛ تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 204؛شذرات الذهب، ج 2، ص 209؛ الاعلام، ج 1، ص 182.

[4] النجوم الزاهره، ج 3، ص 134، 144، 156 و 160؛ الولاة و القضاة، ص 246 به بعد.

[5] البدایة و النهایه، ج 11، ص 99؛ النجوم الزاهره، ج 3، ص 158؛ العبر، ج 2، ص 93؛ شذرات الذهب، ج 2، ص 210.

[6] الولاة و القضاة، ص 242؛ النجوم الزاهره، ج 3، ص 93؛ العبر، ج 2، ص 91؛ الاعلام، ج 9، ص 40.

[7] البیان المغرب، ج 1، ص 211؛ العبر، ج 3، ص 32؛ الاعلام، ج 9، ص 204.

[8] الاعلام، ج 1، ص 90؛ العرب و الروم، ص 235؛ معجم الادباء، ج 5، ص 153؛تاریخ الادب الجغرافی، ج 1، ص 158 و 161؛ اعلام الجغرافیین العرب، ص 173؛ الفکر الجغرافی فی التراث الاسلام، ص 58؛ تراث الاسلام، ص 135.

سال 293 ق = 905ـ906 م(1)

رویدادها

حکام ایالت ها

* مکتفی عباسی ابوالهیجاء، عبدالله بن حمدان تغلبی را به امارت موصل گمارد و بدین ترتیب، دولت حمدانیان در

موصل پا می گیرد.

وقایع نظامی

قیام ها

* قرمطیان: قرمطیان گروه های پراکنده خود را جمع می کنند و نصر بن عبدالله بن سعید را که کنیه اش ابوغانم است، امیر خود می کنند. نصر بن عبدالله همراه قرمطیان راه شام را پیش می گیرد و متوجه بُصری و اذرعات می شود و با اهالی آن مناطق می جنگد. هنگامی که آنان تسلیم می شوند، رزمندگانشان را می کشد، اموالشان را می گیرد و فرزندانشان را اسیر می کند. سپس متوجه دمشق ـ که فرماندار آن احمد بن کیغلغ بود ـ می شود و با جانشین او صالح بن فضلمی جنگد. در این جنگ، صالح کشته می شود و سپاه قرمطیان شکست می خورد. به سبب مقاومت دمشق و پایداری مردم آن، قرمطیان نمی توانند وارد شهر شوند، لذا راه طبریه را پیش گرفته، آن جا را غارت کرده، بسیاری از مردمش را می کشند و زنان و فرزندان را اسیر می کنند.

مکتفی عباسی، حسین بن حمدان و گروهی از سرداران شام را برای جنگ با قرمطیان اعزام می کند. هنگامی که این خبر به گوش قرمطیان می رسد، راه بیابان سماوه را پیش می گیرند، و حسین با سپاهش آنان را تعقیب می کند. خلیفه نیز سپاهی به فرماندهی محمد بن اسحاق بن کنداج به یاری حسین می فرستد. در نبردی که میان سپاه خلیفه و قرمطیان رخ می دهد، رئیس و فرمانده قرمطیان، نصربن عبدالله بن سعید کشته می شود و قرمطیانی که از این نبرد، سالم مانده اند، پراکنده می شوند. گروهی از قرمطیان بر صنعاء چیره می شوند و خون و مال و ناموس مردم را بر خود حلال می کنند و به کشتار می پردازند و بر بسیاری از شهرها مسلط می شوند.

* کردها: کردهای هذیانی به رهبری محمد بن بلال در نینوا قیام می کنند. امیر موصل ابوالهیجاء، عبدالله حمدانی به سوی آنان حرکت و قیام را سرکوب می کند.

هجوم رومیان :

* رومیان با شبیخون به شهر حلب، وارد آن شده، مسجد جامع آن را آتش می زنند.