وی در راه احقاق حق، سرسخت وقاطع بود و رفتاری پسندیده داشت. اسلم در قرطبه درگذشت.(5)

بتّانی

ابوعبدالله و به گفته ای ابوجعفر محمد بن جابر بن سنان حرّانی صابئیمعروف به بتّانی در سال 244ق در بتّان (ناحیه ای از توابع حرّان در کرانه رود بلیخ و یکی از رودهایی که به فرات می ریزد) زاده و بدان جا منسوب شد. وی به رقّی (منسوب به رقّه در کرانه رود فرات در سوریه) نیز معروف است، زیرا بیشتر عمر خود را در آن جا گذارند.

بتّانی از علمای بزرگ اخترشناسی است. از سال 264تا 306ق در رقّه به تحقیق درباره حرکات ستارگان و رصد آنها پرداخت و علی رغم این که مثل امروزه ابزارهای دقیق نبود، او توانست رصدها و تحقیقاتی کند که هنوز شگفتی دانشمندان را برمی انگیزد. پایه دانش مثلّثات جدید را بنانهاد و بسیاری از حقایق اخترشناسی را کشف کرد. در اسلام، هیچ کس در ارائه راه صحیح پی گیری حرکات ستارگان و آزمایش آن، به پایه بتّانی نرسیده است. او نخستین کسی است که سمت (سمت الرأس) و نظیر (سمت القدم) و سیّارات را کشف کرد نظریه جدیدی ارائه داد که کاشفِ مهارت زیاد او و کاربرد وسیع برای بیان حالات مختلف بود، به طوری که بتوان براساس آن، ماه را هنگام ظهورش مشاهده کرد.

وی نخستین کسی است که به مقدارِ صحیح طول سال شمسی؛ یعنی 365 روز و پنج ساعت و 46 دقیقه و 32 ثانیه پی برد. او تلاشی همه جانبه در ریاضیات که مکمّل دانش اخترشناسی است، به کاربرد. لالند اخترشناس فرانسوی، او را یکی از بیست اخترشناس نُخبه ای می داند که دامان انسانیت تحویل روزگار داده است. وی نظریات جغرافیایی خاصّی دارد که از بطلمیوس و خوارزمی مایه گرفته است و آن را در کتابش زیج الصابی ـ که در سال 1537م به لاتین ترجمه شده ـ توضیح داده است. اروپاییان، او را «Al bategnuns» خوانند.

خانواده وی قبلا از صابئیان بودند و او با این که مسلمان بود، معروف به صابئی شد. از کتاب های او است: کتاب مطالع البروج فیما بین ارباع الفلک؛ رسالة فی مقدار الاتصالات (منظور از اتصالات، مقدار فاصله ای است که ستارگان دارای خط عرضی، خارج از فلک البروج دارند و با حساب مثلّثات مشخص شده است ـ او این کتاب را برای ابوالحسن بن فرات، وزیر مقتدر عباسی تألیف کرد)؛ شرح چهار مقاله بطلمیوس؛ رسالة فی عملیات التنجیم الدقیقة؛ رسالة فی دائرة البروج و القبة الشمسیّة؛ کتاب تعدیل الکواکب؛ کتاب فی علم الفلک و... بتّانی با مردم رقّه در باره تظلّمات و شکایاتی که داشتند به بغداد سفر کرد و در بازگشت در «قصرالجص» نزدیک سامرّا درگذشت.(6)

ثَمَل قهرمانه (پیشکار)

پیشکاری با نفوذ در حکومت عباسی در زمان مقتدربالله عباسی بود. او یاور قابل اعتماد شغب مادر خلیفه در کارهای دولتی و سیاسی بود. اعتماد مادر مقتدر به ثمل به جایی رسید که در سال 306ق او را مسئولیت داد هفته ای یک روز به شکایات رسیدگی کند. وی در رصافه در مجلسی که فقیهان و قاضی ها حضور داشتند، می نشست و دادخواست ها را می دید و با قضات و عالمان حاضر مشورت و احکام صادر شده را مُهر می کرد.(7)

پی نوشت ها:

[1] شنبه اول محرم سال 317 = چهاردهم فوریـه سال 929؛ جمعه 27 ذیقعده سال 317 = اول ژانویه سال 930.

[2] البدایة و النهایه، ج 11، ص 163؛ المنتظم، ج 6، ص 225؛ النجوم الزاهره، ج 3، ص 226.

[3]شذرات الذهب، ج 2، ص 274؛ البدایة و النهایه، ج 11، ص 163؛ تاریخ بغداد، ج 10، ص 111 و 117؛ تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 147؛ العبر، ج 2، ص 170؛ المنتظم، ج 6، ص 227؛ الفهرست، ص 325؛ الاعلام، ج 24، ص 263؛ تاریخ ابن اثیر، ج 8، ص 161.

[4] تاریخ ابن اثیر، حوادث سال 317ق وفیات الاعیان، ج 2، ص 114؛ العبر، ج 4، ص 229؛ البدایة و النهایه، ج11، ص 159؛ تکملة تاریخ الطبری، ص 58 و 61؛ النجوم الزاهره، ج 3، ص 223؛ الاعلام، ج 4، ص 213.

[5] تاریخ قضاة الاندلس، ص 319؛ بغیة الملتمس، ص 225؛ الاعلام، ج 1، ص 298.

[6] وفیات الاعیان، ج 5، ص 164؛ الفهرست، ج 6، ص 389؛ اخبار الحکماء، ص 184؛تراث الاسلام، ج 3، ص 188؛ تراث العرب العلمی، ص122؛تاریخ الادب الجغرافی، ج 1، ص 105؛ تاریخ العلوم عند العرب، ص 163؛ أعلام الجغرافیین العرب، ص 159؛ دائرة المعارف الاسلامیه، ماده: «البتّانی»؛ تاریخ الفکر العربی، ص 312؛ الجغرافیا العربیه، ص 59؛ علم الفلک عند العرب، ص42؛ شمس العرب تسطع علی الغرب، ص 146، 152 و 177؛ سیر ملهمه، ص 21؛ أبحاث المؤتمر السفوی التاسع لتاریخ العلوم عند العرب المنعقد فی مدینة الرقّه، ص 59، العلوم عند العرب، ص 130 و؛ مختصر الدول، ص 274.

[7] العبر، ج 2، ص 167؛ أعلام النساء، ج 1، ص 152؛ النجوم الزاهره، ج 3، ص 193، 194 و 224.

سال 318 ق = 930ـ931 م(1)

رویدادها

بغداد

* عزل و بازداشت ابن مقله وزیر و نصب سلیمان بن حسن بن مخلد به وزارت موصل.

* عزل ناصرالدوله پسر حمدان از ولایت موصل و نصب او به امارت سرزمین ربیعه و مضر، و نصب عمویش سعید بن حمدان بر موصل.