آبگیر، عین سرابی است.»

ابن اثیر می گوید: «پدر شریف رضی از پسرش خواسته بود که برای قادربالله عباسی عذر بیاورد، ولی او چنین نکرد.» ابن اثیر اضافه می کند: خودداری رضی از عذرآوردن، نشانه محکمی بر درستی نسب عبیدیان است.» ابن اثیر می گوید: «خود از عده ای از بزرگان علوی راجع به نسب عبیدالله مهدی سؤال کرده و هیچ یک شکی در صحت آن نداشته است. علاوه براین، برخی از مورّخان و محدّثان متقدم همانند ابن ندیم و ابن خلکان رأی قطعی نداده اند؛ گرچه بعضی شان بدون جزم و اظهار قطعی به یکی از دو نظر متمایل شده اند.»(12)

در هر صورت، عبیدیان فاطمیان توانستند یک حکومت با تمدّن پابرجا را بنا کنند. که حدود سیصد و اندی سال دوام یافت و تاریخ اسلام موقعیت مهمی اشغال کرد. این زمانی بود که ضعف دولت عباسیان بیشترین احتیاج را به یک جانشین نیرومند داشت که جلو مبارزه طلبی های روم را بگیرد و به حکومت های ملوک الطوایفی که جابه جا سر برداشته و قدرت یافته بودند، پایان دهد، و دولت فاطمیان همان جانشین نیرومند بود.

اعتقادات اسماعیلیان

مذهب عبیدیان ـ که در اصل، همان مذهب شیعه است ـ به مذهب اسماعیلی معروف است. در دوره انتقال امامت به ]امام[ موسی کاظم، آنان از شیعه دوازده امامی جدا و به امامت برادرش اسماعیل قائل و به اسماعیلیه معروف شدند. هر دو دسته شیعه در این معنا اتفاق نظر دارند که واجب است امام معصومی باشد تا با او بیعت و از امر و نهی او پیروی کنند.

از نظر اسماعیلیان، امام از نور خدا آفریده شده و نور خدا در او حلول کرده است و هر فضیلتی که در قرآن یا سنت وارد شده، چنین تأویل می شود که مقصود از آن امام است و امام همان وجه الله و یدالله است و این نکته را چنین تفسیر می کنند که انسان شناخته نمی شود، مگر با صورتش؛ پس وقتی امام کسی باشد که مردم را به شناخت خدا رهنمون می شود و به کمک او خدا شناخته می شود، وجه الله است. همین طور امام کسی است که از دین خدا دفاع و با دشمنانش برخورد می کند؛ پس او به منزله دست خدا است. و بدین سان، دیگر صفاتِ الله را بر قامت امام می پوشانند.

می گویند که اسمای حسنی ـ که خداوند در قرآن، آنها را به خود نسبت داده است ـ بر خداوند متعالی اطلاق نمی شود؛ بلکه این اسما از نظر آنان، بر آنچه فلاسفه قدیم می گفتند (عقل کلّ) که دارای صفات کمالیه است، اطلاق می شود. اسم عقل کلّ را مبدع اول نهادند که او واحد، قهّار، جبّار، عزیز، مذلّ و... است و این مبدع اول است که مبدع ثانی را آفریده است. و مبدع ثانی در نظر ایشان، نفس انسان است که به آن «نفس کلّی» گویند که همه صفات اختصاص عقل کلّی را دارد؛ اما این عقلِ کلی، از نظرِ وجود، تقدّم دارد بر نفس کلی، و به توحید و یگانگی خداوند نزدیک تر است، از این رو از او جلوتر و برتر است. پس اسم عقل کلّی را سابق و اسم نفس کلی را لاحق یا تالی گذاشتند. به کمک عقل کلّی و نفس کلّی بود که همه موجودات روحانی و مخلوقات جسمانی و آنچه در این دنیا مشاهده می کنیم، از جمادات، نباتات، حیوانات، انسان ها و آنچه در آسمان ها است، پدید آمد؛ مانند ستارگان و سیارات. پس آفریننده و خالق از نظر اسماعیلیه همان عقل کلّی است.

اسماعیلیان این آرا و نظریات را طرح کردند تا این که آن صفت خاصّه را توسعه داده و شامل امام هم بشود. پس عقل کلی در عالم عِلْوِی، الله است و در مقابل او، «امام» در عالم جسمانی است، و منظورشان این است که همه آن اسماء و صفاتی که بر عقل کلی پوشانده شد، صفات و اسماء برای امام نیز هستند؛ چون امام جلوه عقل کلی است، پس نام های نیکوی الهی که می گفتند نام های عقل کلی است، نام های امام هم هستند؛ بنابراین، امام از نظر آنها، واحد، احد، فرد، صمد، منتقم، جبّار، قهار و ]مظهر [دیگر نام های نیکوی الهی است.

از این جاست که می بینیم ابن هانی، شاعر اندلسی در مطلع قصیده ای که در مدح معزلدین الله فاطمی دارد، براین عقیده تأکید می کند:

«هر چه تو بخواهی؛ نه هرچه دست تقدیر خواست؛ دستور بده! که تو واحدِ قهّاری!»

شاعر دیگر که معزلدین الله را ستایش می کند، از همین عقیده پرده برمی دارد؛ او می گوید:

«این امیرالمؤمنین در جایگاهی است که من وحی و تنزیل را در آن دیدم.

وقتی او سواره و میان سواران است، من جبریل را ملازم رکاب او می بینم.»

اسماعیلیان در ترویج مذهبشان از جماعتی استفاده می کنند که به «دُعات» (جمع داعی) معروف اند و به آنچه از جانب امام صادر می شود، عمل می کنند. در رأس این جماعت، داعی الدعاة است. او در مجالسی که به مجالس حکمت معروف است و همه داعیان در آن جمعند، تعالیم مذهب را به ایشان تعلیم می کند؛ تعالیمی که سرّی است