الجمع و التفریق؛ کتاب مفتاح الفلاح؛ کتاب الکفایه.

وی حدود سال 400 ق درگذشت.(5)

بزرگ پسر شهریار

ناخدایی از خوزستان (اهواز) است و اقیانوس هند و دریای چین را در نیمه اوّل قرن چهارم هجری قمری پیمود و مشاهدات خود و آنچه را که از دیگر دریانوردان و بازرگانان درباره هواشناسی و اخترشناسی و تغییرات جوّی شنیده بود، در کتابی تدوین کرده است، و آن را عجائب الهند، برّه و بحره و جزائره نامید. گرفتاری ها و سختی هایی نقل کرده است که دریانوردان مسلمان (فارس و عرب) در سفرهای دریایی خود از سیراف تا هند و میرجاوه و دریای چین ـ که در آن در رفت و آمد بودند ـ متحمل شدند.(6)

عبدالرحمان زجاجی

ابوالقاسم، عبدالرحمان بن اسحاق نهاوندی، ابتدا با استادش ابواسحاق، ابراهیم سرّی زجاج، شیشه گری می کرد و این حرفه را از او آموخت، به همین جهت، او را نیز زجاجی خواندند. زجاج و شاگردش عبدالرحمان، تصمیم گرفتند تا شیشه گری را کنار گذاشته و علم نحو فراگیرند، از این رو بود که به نحوی نیز معروف شدند. وی علم نحو را از بزرگان زمان خود، چون: ابن درید، یزیدی و اخفش (اصغر) فرا گرفت و پیشوای ادبیات عرب شد.

برای اقامت، به مکه رفت و از آن جا به حلب کوچید و در آن جا مدّتی اقامت گزید. آن گاه قصد دمشق کرد و در آن جا تألیفاتی نیز از خود به یادگار گذاشت. سپس راهی مصر شد و بین راه در طبریّه درگذشت. کتاب الجمل و الإیضاح که هر دو در علم نحو است، الأمالی، شرح کتاب ادب الکاتب، کتاب مجالس العلماء و... از تألیفات او است.(7)

کرخی (عبیدالله)

ابوالحسن، عبیدالله بن حسن کرخی، در بغداد زاده شد. از مجتهدان در فروع و از صاحبنظران معتزله و پیشوای حنفیان روزگار خویش بود. خطیب بغدادی آورده است: «ابوالحسن کرخی، بسیار عبادت می کرد و بر فقر، صبور بود و چشمداشتی به دارایی مردم نداشت و هنگامی که آخر عمر فلج شد، یارانش گرد او آمده، گفتند: این بیماری، نیاز به معالجه و هزینه درمان دارد و او تنگدست است و نباید پیش مردم، خوار شود. نامه ای به سیف الدوله حمدانی نوشتند و از وی کمک خواستند. چون ابوالحسن متوجّه کار آنان شد، گریست و گفت: خداوندا! روزی ام را جز از طریقی که مرا بدان عادت داده ای، قرار مده! و پیش از آن که چیزی از سیف الدوله برسد، درگذشت. پس از مرگ او، نامه سیف الدوله، همراه ده هزار درهم رسید و وعده داد ده هزار درهم دیگر نیز بفرستد. یارانش این مبلغ را صدقه دادند.»

شرح جامع کبیر و جامع صغیر امام محمد بن حسن، رساله ای در اصول، از تألیفات او است.

کرخی در هشتاد سالگی درگذشت.(8)

ابراهیم مروزی

ابواسحاق، ابراهیم بن احمد مروزی، در مرو (شهری در خراسان بزرگ) زاده و بدان جا منسوب شد. او فقیهی شافعی بود و پس از استادش ابن سریج، پیشوای شافعیان عراق شد.

او پیشوایی جلیل، غواص دریای معانی، دقیق و ظریف، دریای بیکران دانش و علاوه بر آن، زاهد، پرهیزکار و پاکدامن بود. بیشتر ایام عمرش را در بغداد اقامت داشت و اواخر عمر، به مصر سفر کرد و فقه شافعی را تدریس می کرد. شیفتگان علم، از راه های دور، رنج سفر را بر خود هموار می کردند تا در درس او شرکت کنند. سرانجام، هفتاد نفر پیشوای فقه و حدیث از حلقه درس او بیرون آمدند و در آفاق پراکنده شدند.

شرح مختصر فقه الشافعی اسماعیل مزنی (متوفای 264ق) از آثار او است. وی در مصر از دنیا رفت.(9)

پی نوشت ها:

[1] دوشنبه اول محرم سال 340 = نهم ژوئـن سال 951؛ پنج شنبه سی ام رجب سال 340 = اول ژانویه سال 952.

[2] نفح الطیب، ج 2، ص 253؛ لسان المیزان، ج 4، ص 468؛ العبر، ج 2، ص 254؛ الاعلام، ج 6، ص 7؛ بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 3، ص 173.

[3] تذکرة الحفاظ، ج 3، ص 66؛ العبر، ج 2، ص 252؛ لسان المیزان، ج 1، ص 308؛ حلیة الأولیاء، ج 10، ص 375؛ الاعلام، ج 1، ص 199.

[4] معجم الادباء، ج 2، ص 157؛ الاعلام، ج 1، ص 258؛ بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 1، ص 155؛ فروخ،تاریخ الادب العربی، ج 2، ص441.

[5] الفهرست، ص 392؛ تاریخ العلوم عند العرب، ص 142؛ الاعلام، ج 3، ص 230؛تراث الاسلام، ج 3، ص 172 و (پانوشت)؛ دائرة المعارف الاسلامیه، ماده: «ابوکامل شجاع».

[6]تاریخ الادب الجغرافی، ج 1، ص 143؛ همان، ج 2، ص 564؛ اعلام الجغرافیین العرب، ص 187.

[7] وفیات الأعیان، ج 3، ص 136؛ الفهرست، ص 80؛شذرات الذهب، ج 2، ص 357؛ العبر، ج 2، ص 254؛ الاعلام، ج 4، ص 69؛ فروخ،تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 444؛ إنباه الرواة، ج 2، ص 160.

[8] البدایة و النهایه، ج 11، ص 224؛ النجوم الزاهره، ج 3، ص 306؛ الفهرست، ص 293؛ تاریخ البغداد، ج 6، ص 144؛ العبر، ج 2، ص 255؛ الاعلام، ج 4، ص 347؛ تکملة تاریخ الطبری، ص 165؛ بروکلمان، ج 3، ص 267.

[9] وفیات الاعیان، ج 1، ص 22 و 26؛ العبر، ج 2، ص 252؛شذرات الذهب، ج 2، ص 355؛ حسن المحاضره، ج 1، ص 312؛ تاریخ بغداد، ج6، ص 11؛ الاعلام، ج 1، ص 22.