البتکین غزنوی

بنیانگذار دولت غزنویان و از بردگان ترک بود که نزد شاهان سامانی، به شهرت فراوانی دست یافته و سامانیان، مناصب عالی دولتی به آنان سپردند. پدرش عامل سامانیان در غزنه بود و چون امیر عبدالملک بن نوح سامانی، حکومت را به دست گرفت، بتکین را حاجب (پرده دار) کاخ خود قرار داد و سپس به عنوان عامل خود بر شهر هرات گماشت عبدالملک در سال 350ق درگذشت و برادرش منصور بن نوح به جایش نشست و بتکین را از هرات عزل کرد و او به غزنه بازگشت. منصور به قصد ستیز با او لشکری به غزنه فرستاد و بتکین بر لشکر منصور پیروز شد و در غزنه اعلام استقلال کرد و در آن جا حکومت مستقلی به پا کرد و حکومت سامانیان را از میان برد. چون بتکین در سال 352ق درگذشت، پسرش ابواسحاق ابراهیم به جایش نشست و او نیز در سال 355ق بدون فرزند درگذشت و سپاهیان غزنه، سردار سبکتکین، داماد بتکین را به عنوان امیر غزنه برگزیدند و او خود را محمود نام گذاشت و به نام محمود غزنوی مشهور شد(3) و به وسیله او دولت غزنویان قوام و دوام یافت.(4)

جیهانی

ابوعبدالله، محمد بن احمد جیهانی، منسوب به «جیهان» (شهری در خراسان) جغرافیدان و وزیر سامانیان است. چون احمد بن اسماعیل سامانی، امیر خراسان، در سال 301ق درگذشت، پسرش سعید نصر سامانی، در 8 سالگی به جای پدر نشست و جیهانی زمام امور را به دست گرفت و به خوبی مملکت را اداره کرد. مقدسی، در مقدمه کتابش احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم او را جغرافیدان معرفی کرده است و می گوید: «ابوعبدالله جیهانی، وزیر امیرخراسان، در فلسفه، نجوم و هیأت، عالم بود و مسافرانی را که بدان سامان می رفتند، گردآوری می کرد و از ممالکشان و راه های ورودی آن، از آنان می پرسید تا بدینوسیله، توفیق فتح کشورها را به دست آورده و راه های ورود به آن کشورها را شناسایی کند...».

کتابی در هفت جلد تألیف کرده است که در آن اطلاعات زیادی از دانش جغرافی قدیم به یادگار گذاشت و در همین کتاب، جهان به هفت اقلیم تقسیم شده است و برای هر اقلیم ستاره ای قرار داد و آنچه از دشت ها، کوه ها، دره ها، تپّه ها، جنگل ها، رودخانه ها و... در آن اقلیم بود را شرح و توضیح داد. مقدسی در کتابش آورده است: «جیهانی، بیشترین استفاده را از ]آثار[ ابن خردادبه برده است.» مسعودی درباره جیهانی می گوید: «جیهانی کتابی در وصف زمین و اخبارش و آنچه در آن است، از عجایب، کشورها، شهرها، شهرستان ها، دریاها، رودخانه ها، ملت ها، مسکنشان و دیگر اخبار عجیب و داستان های زیبا و شنیدنی، تألیف کرده است.» وی هم چنین کتاب المسالک و الممالک را نوشته، و تألیفات دیگری نیز دارد که صاحب الفهرست از آنها یاد کرده است. این تألیفات، دلالت می کند بر این که وی شناخت خوبی از فرهنگ ایرانیان داشته است. و این به خاطر ارتباط و مصاحبت وی با سامانیان بوده است. ابن فضلان، در سال 309ق در مأموریت سیاسی که به سرزمین ولگا داشت، هنگام عبورش از بخارا با جیهانی ملاقات کرد. در تاریخ وفات جیهانی، اختلاف است؛ بعضی مصادر سال 391ق را سال وفاتش ذکر کرده اند.(5)

رومانوس دوم

رومانوس دوم، پس از درگذشت پدرش کنستانتین هفتم در سال 959م / 348ق و در حالی که بیش از بیست سال نداشت، امپراتور بیزانس شد. پدرش، به تربیت وی اهمیت زیادی می داد، ولی اطرافیان فاسدش، او را احاطه و فاسد کردند و او به کامرانی و شکار ومجالس خوش گذرانی دل بست. حکومت را همسرش تئوفانو (دختر یکی از می فروشان) به دست گرفت. وی به سبب آوازه زیبایی اش و شهرت شوهرش به هرزه درایی و مجالست با فاسقان به قدرت رسید. در عهد رومانوس دوّم، فرمانده بیزانس ناکفور فوکاس به جنگ عرب ها رفت و جزیره کِرِتْ را از آنان باز پس گرفت. رومانوس، مدّت زیادی زندگی نکرد و در حال جنون در سال 963م / 352ق درگذشت و پسرش باسیل دوم که تنها پنج ساله بود، به جای وی نشست. مادرش تئوفانو، با فرمانده ناکفور فوکاس ازدواج کرد و این سردار به عنوان شریک تئوفانو در حکومت به صحنه آمد.(6)

کلبی (حسن)

حسن بن علی بن ابی الحسن کلبی نخستین فرمانروای کلبی در سیسیل است. وی در آغاز یکی از فرماندهان لشکر منصور فاطمی، حاکم افریقیه بود. چون منصور، وی را توانمند یافت، او را در سال 336ق والی جزیره سیسیل کرد. برخی مردم جزیره، علیه او شوریدند و او با قدرت، شورش و فتنه را سرکوب کرد و مردم از او بیمناک شدند. در روزگار او، کنستانتین، امپراتور روم ناوگانی عظیم برای تصرف و تسخیر جزیره سیسیل بدان جا اعزام کرد. کلبی با سپاه روم درگیر شد و منصور فاطمی، ناوگانی به استعداد هفت هزار مرد جنگی سواره نظام و سه هزار و پانصد نفر پیاده نظام با یک ناوگان جنگی برای کمک کلبی به جزیره اعزام کرد و به سوی مسّینای ایتالیا حرکت کرد. سپاهیانش،