دستانت که این گونه بر بالای دار کشیده شده، به دستانی می ماند که در حیات برای بخشش سوی مردم دراز می شد!

و آن گاه که زمین پیکر تو را که عین ارجمندی و والامقامی است، نتوانست در برگیرد و برای عظمت تو تنگ آمد!

آسمان را قبر تو و به عوض کفن، بادهای وزان را پوشش و کفن تو کردند!

به جهت عظمت و بلند مرتبگی که در دل مردم داری، شب و روز، بر بالای دار، با نگهبان مورد اطمینان پاس داده می شوی!

تو بالای داری و شب و روز بر گردت آتش افروخته می شود؛ آری! در زمان حیات نیز پیرامون تو آتش ها روشن بود!

پیش از چوبه دار تو، هیچ چوبه داری را ندیدم که توانسته باشد کرم و بزرگواری را این گونه در آغوش گرفته باشد.

تو با خوبی و نیکی، به سختی ها و مشکلات بدی کردی، از این رو، آن سختی ها و مشکلات نیز از این بابت بر تو شوریدند و تو کشته انتقام جویی سختی ها هستی.

درماندگان و محتاجان را از گزندِ دشواری های روزگار، مصون می داشتی، و از این رو بود که روزگار غدّار نیز در پی انتقام جویی از تو برآمد.

اگر من می توانستم وظیفه ام که بیانگر ارزش و اهمیت خدمات تو است را انجام دهم...،

بی تردید همه جای دنیا، به مدیحه سرایی و رثای تو می پرداختم و نوحه سر می دادم، اما نه آن نوحه ای که زنان داغدار از ناتوانی سر می دهند.

من از خوف آن که مبادا جزو افراد تبهکار باشم؛ خویشتن را شکیبایی می دهم و صبر پیشه می سازم.

ای بزرگ! مزاری نداری که بگویم خداوندا مزار او را سیراب کن، زیرا تو خود در بالای دار در معرض ریزش نعمت های فراوان الهی هستی.

درود و تحیت پی درپی الهی برتو! درود و تحیتی همراه با رحمت لایزال حضرتش بر وجودت ریزان باد!».

ابن بقیّه در 53 سالگی جان باخت.(2)

ابن حوقل

ابوالقاسم، محمد بن علی بغدادی موصلی، مشهور به ابن حوقل، جهانگردی آگاه به اوضاع بلاد مختلف بود. اصل او از «نصیبین» در ناحیه جزیره است. در بغداد متولد شد و همان جا پرورش یافت و آن گاه در موصل به شغل تجارت پرداخت. در سال 331ق از بغداد به مغرب و سیسیل رفت و سرزمین اندلس را درنوردید. ابن حوقل در این سیاحت، تصویر دقیقی از اندلس در روزگار اموی به ما ارائه می دهد. وی مدت زیادی را در دوران خلافت عبدالرحمان سوم (الناصر) (روزگار شکوفایی خلافت امویان در اندلس) گذراند. او هم چنین نواحی مصر، شام، عراق و ایران را سیاحت کرد و بحرین و احساء را نیز دید. محدوده سفرهای او، از رودخانه سند تا اقیانوس اطلس گسترده است؛ سفرهای دور و درازی که قریب سی سال طول کشید.

ابن حوقل در سفرش به احساء، نظام اجتماعی دولت قرمطیان را ـ که در آن جا و بحرین حکومت داشتند ـ وصف می کند. آن دولت، تا حد زیادی در زمینه اقتصاد و نظام حکومتی، به نظام کمونیستی شباهت داشت. بنا به بعضی اقوال، ابن حوقل از جاسوس هایی بود که بنا به خواست فاطمیان و تحت پوشش تاجر، وارد اندلس شد.

از تألیفات او می توان صورة الارض رانام برد. که مجموعه اصطلاحات جغرافیایی به زبان عربی است ابن حوقل اطلاعات جالبی از مسافت ها، خصوصیات دریاها و رودخانه ها، ویژگی های شهرها و ممالک و خصوصیت مالیات ها و ملاک و نحوه تجارت و داد و ستد آنها را در این کتاب ارائه می دهد. ابن حوقل کتاب صورة الارُض و همین طور نقشه های موجود در آن را برپایه شناخت جغرافیایی دقیق و تجسّمی درست از پدیده های جغرافیایی، ارائه داده و توانسته است اشتباهات پیشینیان را در زمینه رسم نقشه های جغرافیایی، تصحیح کند، از این رو، نقشه ای که وی از مغرب ارائه داد، از بهترین نقشه هایی است که در زمینه نقشه های جغرافیایی تنظیم شده است.(3)

ابن قوطیه

ابوبکر، محمد بن عمر بن عبدالعزیز بن ابراهیم اندلس اشبیلی، معروف به ابن قوطیه، تاریخ نگار و عالم ترین فرد روزگار خویش در زمینه علم لغت و ادبیات بود. وی هم چنین حافظ حدیث و فقه و اخبار جالب و نادر و نیز در نقل روایت و شعر سرآمد همگان بود.

ابن قوطیه از دودمان شاه زاده ای از مردم قوط یا اسپانیا بود و ساره نام داشت. این شاه زاده، نوه پادشاه معروف اسپانیا، مشهور به غیطشه نزد اعراب بود. می گویند ساره، عمویی به نام ارطباش داشت که مقداری از حقوق وی را غصب کرده بود و ساره نزد طارق بن زیاد تظلم کرد. این جریان با روزگار فتح و پیروزی طارق مصادف بود. آن زن از طارق خواست وی را نزد فرمانده اعراب