بن کلس، وزیرِ المعز فاطمی و پسرش العزیز شد، و کتاب بزرگی در چندین جلد برای او تألیف کرد و آن را مادة البقاء باصلاح فساد الهواء و التحرّزمن ضرر الوباء نامید. در مصر با اطبای آن دیار ملاقات کرد و با آنها به مباحثات و مناظراتی پرداخت. هم چنین با طبیبانی که همرا المُعزلدین الله فاطمی از مغرب آمده بودند، حشر و نشر داشت. از دیگر آثار او، کتابی در رَمَد (بیماری چشم) و انواع آن و الفاحص و الأخبار است. پس از سال 370ق و به گفته ای 380ق درگذشت.(7)

جصّاص

ابوبکر، احمد بن علی رازی بغدادی، به جصّاص معروف بود. پس از استادش ابوالحسن کرخی، ریاست مذهب حنفی به او رسید. وی فردی پارسا، متعبد و پرهیزگار بود. طالبان علم برای کسب فیض، از هر سو به محضرش شتافتند. خلیفه عباسی الطائع خواست تا او را در منصب قضا بگمارد، اما او نپذیرفت. کلمه جصّاص مبالغه جصّ است که نسبت وی به شغلش است و هم به این اصطلاح ملقب است. در بغداد اقامت گزید و در 65 سالگی در آن جا درگذشت، احکام القرآن و کتابی در اصول فقه از تألیفات او است.(8)

عریب بن سعید

طبیبی از قرطبه و از اصل نصرانی است که پدرانش اسلام آوردند و مستعرب شدند. حکم مستنصر اموی، وی را به عنوان کاتب خویش برگزید. وی کتابی را در بیماری زنان نوشت و آن را خلق الجنین و تدبیر الحبالی و المولود نامید. در این کتاب آنچه مربوط به نوزاد و کودک است، آمده است، کتاب دیگری نگاشت و آن را تقویم قرطبه نامید که تقویمی ریاضی مربوط به فلک است و رابطه خورشید با محصولات کشاورزی در فصول مختلف سال را مورد مطالعه قرار می دهد. هم چنین کتابی در تاریخ نوشت که مختصر تاریخ طبری بود و در واقع، تتمه کتاب البیان المغرب ابن عذاری و مربوط به رخدادهای مغرب و اندلس است، زیرا طبری جز درباره رویدادهای تاریخی شرق سخن نگفته است. عریب بن سعید، کنار توجه اش به تاریخ و ادب، نوشته ای در طب و داروسازی، کتابی در هواشناسی و کتابی در فلک دارد.(9)

مطهر مقدسی

او مطهر بن طاهر مقدسی است. در شهر بستِ سیستان زیست. در سال 355ق کتابی موسوم به البدء و التاریخ تألیف کرد و آن را به یکی از وزیران دولت سامانی تقدیم کرد. در این کتاب، از آغاز خلقت و قصص انبیاء و اخبار و حوادث ملت ها و تاریخ سلاطین و خلفا تا زمان خویش سخن گفته است. این کتاب، فصلی در صفات زمین و گستره آبادی آن و تعداد اقالیم و همین طور خصوصیت دریاها و رودخانه ها و عجایب خلقت دارد و پس از آن، بخش مربوط به وصف مساجد معروف و بیان و وصف راه عراق به مکه و همین طور وصف مرزهای اسلامی و کاروانسراها می آید. در این کتاب، خرافات و افسانه ها و داستان های داستان پردازان را رد کرده است که خود به آنها می پرداختند و جعل می کردند و طی آن مسائل عجیب و غریبی را می آوردند که عقل آن را نمی پذیرفت. و هدفش از این کار، صیانت و نجات اسلام از دست آن کسانی بود که افکار عمومی را آکنده از بیهوده گویی های باطل می کردند و پاس داشتن از آن دین، برابر شکاکانی بوده که به هیچ چیزی ایمان نداشتند.(10)

پی نوشت ها:

[1] شنبـه اول محرم سال 370 = 17 ژونیه سال 980؛ یک شنبه 21 جمادی الثانی سال 370 = اول ژانویه سال 981.

[2] یتیمة الدهر، ج 1، ص 88؛ معجم الادباء، ج 4، ص 4؛ وفیات الاعیان، ج 2، ص 178؛شذرات الذهب، ج 3، ص 71؛ الفهرست، ص 84؛ بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 240؛ البدایة و النهایه، ج 11، ص 297؛ اعلام النبلاء، ج 4، ص 54؛ إنباه الرواة، ج 1، ص 324؛ العبر، ج2، ص 356؛ دائرة المعارف الاسلامیه، ماده: «ابن خالویة»؛ عمر فروخ،تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 520؛ الاعلام، ج 2، ص248.

[3] تاریخ بغداد، ج 4، ص 314؛ البدایة والنهایه، ج 11، ص 297؛ العبر، ج 2، ص 354.

[4] تاریخ ابن اثیر، ج 9، ص 8؛البدایة و النهایه، ج 11، ص 299.

[5] معجم الادباء، ج 17، ص 164؛ طبقات الشافعیه، ج 2، ص 106؛ وفیات الاعیان، ج 4، ص 324؛ العبر، ج 2، ص 356؛شذرات الذهب، ج 3، ص 72؛ دائرة المعارف الاسلامیه، ماده: «الازهری»؛ الاعلام، ج 6، ص 202؛ فروخ،تاریخ الادب العربی ، ج2 ص 517.

[6] معجم الادباء، ج 3، ص 54؛ بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 2، ص 176؛ إنباه الرواة، ج 1، ص 289؛ فروخ،تاریخ الادب العربی، ج 2، ص524؛ الاعلام، ج 2، ص 199.

[7] طبقات الاطباء، ص 546؛ اخبار الحکماء، ص 74؛ الاعلام، ج 6، ص 203؛ تاریخ مختصر الدول، ص 304؛ کشف الظنون، ص 1574.

[8]شذرات الذهب، ج 3، ص 71؛ البدایة و النهایه، ج 11، ص 297؛ الاعلام، ج 1، ص 165؛ النجوم الزاهره، ج 4، ص 138.

[9] الفکر الاندلس، ص 465؛ فروخ،تاریخ الادب العربی، ج 4، ص 289؛ دائرة المعارف الاسلامیه، ماده: «عریب بن سعید»؛ بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 1، ص 149؛ الطب الاسلامی (حاشیه) ص 61؛ عبادی، تاریخ المغرب و الاندلس، ج 2، ص 342.

[10] تاریخ الادب الجغرافی، ج 1، ص 224؛ الحضارة الاسلامیة فی القرن الرابع الهجری، ج 1، ص 330.