8. آشوب ها

الف) آشوب های مذهبی

میان شیعه و اهل سنت، بهویژه حنبلی ها در بغداد درگیری هایی پدید آمد. این درگیری ها از اوایل سده چهارم هجری آغاز شد و تا اواخر سده پنجم هجری ادامه داشت و همه ساله تکرار می شد و بسیار پیش می آمد که به اوج خود رسیده، به جنگ هایی هولناک می انجامید. یکی از عوامل این درگیری ها، برپایی جشن عید غدیر توسط شیعیان بود.(25) عامل دیگر این درگیری ها، اختلاف در تفسیر آیات مربوط به صفات خداوند بود؛ شیعیان برخلاف حنبلی ها، آن آیات را تأویل می کردند. در سال 317ق درگیری بزرگی میان شیعیان و حنبلی ها بر سر تفسیر آیه: (عَسَی اَنْ یَبْعَثَکَ رَبَّکَ مَقاماً محَمُوداً)(26) رخ داد؛ حنبلی ها در تفسیر این آیه به ظاهر آن توجه کرده، می گویند که خداوند محمد(صلی الله علیه وآله) را برعرش و کنار خود می نشاند، اما شیعیان این آیه را تأویل کرده، می گویند که مقصود از مقام محمود، مقام شفاعت است. در این درگیری ها آل بویه به خاطر شیعه بودن، از شیعه حمایت می کردند. و ترکانِ سنی، سنیان را یاری می دادند. در این میان، سخنوران و ناقلان از شیعه و سنی به تحریک احساسات و بر افروختن آتش کینه میان آنان پرداختند.(27)

از سوی دیگر، آتش جنگ میان حنبلی ها، اشاعره، حنفی ها و شافعیان شعلهور بود و هر دسته ای به طرفداری از مذهب خویش، تعصب میورزید و این تعصب، آنان را به جنگ می کشاند. ابونصر قشیری در سال 469ق وارد بغداد شد و در مدرسه نظامیه به وعظ پرداخت و از اشاعره حمایت و حنبلی ها را تحقیر کرد. عوام و جوانان اهل سنت از این موضوع برآشفته، به سوی مدرسه نظامیه روانه شدند و آتش فتنه شعلهور شد و در این درگیری عده ای از آنان کشته شدند. درگیری دیگری در سال 476ق میان دو گروه درگرفت و در پی آن، درگیری های دیگری رخ داد که تا پایان سده ششم هجری ادامه داشت.(28)

هم چنین درگیری هایی میان حنفیان و شافعیان روی داد. در سال 468ق به دلیل گرایش یکی از پیشوایان حنفی، به مذهب شافعی، نزاع شدیدی میان آنان در گرفت. سبکی در این باره می گوید: امام ابوالمظفر، منصور بن احمد بن عبدالجبار، معروف به ابن سمعانی خراسانی پس از سی سال دفاع و تبلیغ از مذهب حنفی، شافعی شد، لذا جنگی میان پیروان دو مذهب رخ داد؛ تا جایی که نزدیک بود خراسان و عراق را نیز در برگیرد.(29) ابن سمعانی با انگیزه نزدیکی به نظام الملک، وزیر الب ارسلان پادشاه سلجوقی که او و سایر سلجوقیان پیرو مذهب شافعی و به آن متعصب بودند از مذهب خود برگشت. نظام الملک پیش تر در بغداد، اصفهان و شهرهای دیگر، مدارسی معروف به «نظامیه» برای تدریس مذهب شافعی ساخته بود. یاقوت حموی به خرابی های وارد شده بر شهرها در پی درگیری های مذهبی پرداخته، هنگام یادکرد از اصفهان، چنین می گوید: «ویرانی و تباهی (به سبب بروز تعصب های مذهبی و درگیری های زیاد میان حنفیان و شافعیان) این شهر و نواحی آن را فراگرفت. جنگ میان پیروان دو مذهب ادامه داشت و هرگاه یکی از دو جبهه نیرو می گرفت، حریف را غارت می کرد....» مثل این حوادث در شهرهای دیگری مانند ری و ساوه نیز روی داد.(30) امام سبکی نقل می کند که مسعود بن علی، وزیر خوارزم شاه، حاکم خوارزم که به مذهب شافعی تعصب داشت، در شهر «مرو» مسجدی بنا نهاد. حنفیان مرو، مسجد را آتش کشیدند، و با این کار، آشوب بزرگی برپا شد که در پی آن عده ای کشته شدند.(31)

ب) درگیری نظامیان

بیشتر سپاهیان، از طایفه ترک و دیلم بودند. اینان بارها به دلیل تأخیر در پرداخت حقوقشان، علیه خلیفه فتنه و آشوب به راه انداختند. بسیاری از این آشوب ها به خلع خلیفه می انجامید تا آنان از طریق بیعت با خلیفه بعدی، پاداشی دریافت کنند. گاهی نیز آشوب های نظامیان به مردم نیز سرایت می کرد و افراد زیادی قربانی می شدند. در سال 421ق مردم از دست اندازی سربازان ترک به تنگ آمدند. و چون حکومت به سبب ضعف نمی توانست مانع ستمگری آنان شود، علویان، هاشمیان و فقها گرد هم آمده، مردم را برای مقابله با دست اندازی های آنان متحد کردند. ترک ها، صلیب ها را بر نیزه کرده، دولت را به مبارزه خواستند. دو گروه، با تبر و آجر به یکدیگر حمله کردند که در پی آن گروهی از مردم کشته شدند.(32) در سال 429ق مردم از تجاوز دیلمیان و ورودشان به خانه ها و تعرّض به زنان از دولت دادخواهی کردند، اما سلطان دیلمی به خواسته آنان توجهی نکرد. مردم مستقیماً با دیلمیان وارد جنگی سخت شدند. عیاران سرگرمی مردم به جنگ را غنیمت شمرده، به خانه ها و انبارهای مردم یورش بردند و اموال را غارت کردند. دزدان نیز به بغداد وارد شدند و هرچه اسب و مرکب یافتند به یغما بردند.(33)

ج) آشوب عیاران و راهزنان(34)

این دو گروه، سهم عمده ای در ایجاد آشوب داشتند و چندین دسته منظم را تشکیل می دادند که تحت رهبری فردی با عنوان رئیس عیاران بودند. این فرد، اسلحه آنان را تأمین می کرد و آموزش و راهنمایی آن ها را برعهده داشت. مشهورترین این رهبران، عزیز بابصری (منسوب به باب البصره) برجمی، طقطقی، ابن الحرّاصه، ابن حمدی و