ابن فولاد بودند. در این دسته ها گروه هایی از مردم و فقرا از جمله: شیعه و سنی، هاشمی و علوی، اعراب (بادیه نشین)، کُرد و ایرانی سازمان دهی می شدند. افراد این تشکیلات، سرگرمی مردم به آشوب ها را غنیمت شمرده، به خانه ثروتمندان یورش می بردند. آنان در بسیاری از موارد بر شرطه پیروز شده، آنان را شکست می دادند. کار و قدرتشان به قدری بالا گرفت که امام جمعه را به ایراد خطبه به نام رهبر خویش وامی داشتند.

در سال 424ق گروهی از عیاران در رصافه بغداد گرد آمده، خطیب جمعه را واداشتند در خطبه، کنار نام خلیفه و سلطان از «برجمی» نیز یاد کند. آنان بر افراد شاغل مالیات تحمیل می کردند، گاهی حفظ امنیت شهر را برعهده می گرفتند و رهبران آنان عناوین نظامی دریافت می کردند. حرکت آنان به گونه ای بود که مردم را برضد فساد دستگاه حکومتی برمی انگیخت. برجمی و پس از او طقطقی به مبانی و اهداف قیام و مقابله با حکومتی معتقد و متعهد بودند که هرج و مرج و غارت اموال مردم بر آن حاکم و ترازوی عدل آن مختل شده و رشوه در آن رواج یافته بود. راه و رسم عیاران با جوانمردی آمیخته بود و به کسی اجازه نمی دادند که به زنی تعدی کرده یا از او چیزی بگیرد. با طبقه متوسط جامعه نیز چنین رفتاری می شد.(35) گروهی نیز نام عیاری را بر خود نهادند؛ در حالی که به دزدان نزدیک تر بودند تا به عیاران. در میان آن ها افرادی نابکار و پا انداز همچون ابن حمدی و ابن الحراصه وجود داشتند. آنان پیوسته به مردم ستم می کردند و کسی مانع کارهای آنان نمی شد، زیرا سرداری از سرداران دیلمی به نام ابوجعفر بن شیرزاد آن ها را در قبال دریافت ماهانه بیست و پنج هزار دینار، آزاد گذاشته بود.(36)

9. شورش ها

شورش ها در دوره دوم عباسی (255 ـ 366ق) فراتر از پنجاه مورد است. پاره ای علیه حکومت و پاره ای دیگر علیه حاکمان (چه خلیفه و چه سلطان) بود که خطرناک ترین این شورش ها ـ از نظر علل شکل گیری و پیامدها ـ قیام زنگیان و قرمطیان بود.

الف) قیام زنگیان

زنگیان پیش تر نیز در سال های 71 و 76 ق به سبب ظلم اربابان شورش کردند. مالکان، آنان را از شرق افریقا برای اصلاح و مرمت زمین های کشاورزی خود (که شط العرب (اروند رود) آن را براثر مدّ خلیج عربی(37) در خود فرومی برد و لایه ای از نمک روی آن ها رسوب می کرد) آورده بودند. حجاج، حاکم عراق هر دو شورش را ریشه کن کرد. پس از آن و در عهد خلیفه المعتزبالله، شورش سختی بر پا شد که رهبری آن را یک ایرانی برعهده داشت که خود را محمد بن علی و از خاندان علی می خواند. و گفته شده: او در سال 255ق از اهواز آمد و در منطقه ای در جنوب عراق، معروف به بطائح یا سباخ(38) مسکن گزید که زنگیان به اصلاح و زراعت در این منطقه می پرداختند. وی میان این توده ستمدیده نفوذ کرد و مدعی شد از خاندان پیامبر(صلی الله علیه وآله) است و آنان را به پیروی از خود فراخواند تا از بندگی و شکنجه اربابان آزادشان کند. او با هوش سرشار و تدبیر خود کارهایی می کرد و با پیش گویی و شعبده بازی چنین وانمود می کرد که از غیب آگاه است. او دعوت خود را بر مبنای دعوت خوارج (اعتقاد به مساوات میان مسلمانان) بنا نهاد. اعراب بادیه نشین بصره که معتصم آن ها را از ارتش اخراج و نیروهای ترک را جایگزین آنان کرده بود، دعوت او را پذیرفته، گرد او جمع شدند. تنگدستی سبب شد اینان به روستاها و کاروان حاجیان حمله و اموال آنان را غارت و چپاول کنند. اینان همراه عده ای سست ایمان از فقیران و ضعیفان جامعه جذب افکار و عقاید محمد بن علی شدند. او مرام مزدک (اشتراک در زن و اموال) را رواج داد. زنگیان، با اخلاص و ایمان به او گرویدند. محمد بن علی پدید آورنده این جریان، به «صاحب الزنج» شناخته شد، زیرا اکثر پیروان او زنگیان (سیاهان) و نخستین اجابت کنندگان دعوت او بودند. او بر احساء و بحرین دست یافت و با بالا گرفتن کارش به بصره رفت و در شوال سال 257 در حالی که مردم بصره بی خبر بودند به این شهر حمله کرد. یاران او سخت به چپاول، کشتار و آتش زدنِ شهر پرداختند و جز فراریان از شهر، کسی از این فتنه رهایی نیافت. بازماندگان در شهر به امید امن بودن مسجد به آن پناه بردند تا جان خویش را نجات دهند، ولی زنگیان وارد مسجد شده، پناهندگان را کشتند. سپس به خانه ها حمله کرده، کودکان را کشته، زنان را به اسارت گرفتند که میان این بانوان، زنان محترمی از خاندان علی بودند. مهاجمان، آنان را تقسیم کردند و هر کس به زنی که سهم او می شد دست اندازی کرده، سپس او را می فروخت؛ کار به جایی رسید که زنان علوی را به سه درهم می فروختند.(39) آن ها پس از این همه نابکاری ها، شهر بصره را به آتش کشیده، آن را به ویرانه ای تبدیل کردند. ابن رومی در سوگ این شهر، قصیده ای سروده، در آن به حوادث بصره، چون ویرانی و کشتار پرداخته و چنان جانسوز وقایع را شرح می دهد که چشم ها را می گریاند و قلب ها را می فشرد.(40)

محمد بن علی پس از ویران کردن بصره، همراه یارانش به اهواز آمد و نیروهای بسیج شده از سوی خلیفه المعتمدعلی الله را شکست داد. پس از آن راهی واسط شد و کوشید به بغداد وارد شود، ولی خلیفه