ابراهیم بن اغلب دولت اغلبیان را در مغرب نزدیک (تونس) برقرار ساخت و در سال 205ق دولت طاهریان با تفویض مأمون و به دست طاهر بن حسین در خراسان پدید آمد. این تفویض حکومت به طاهر بن حسین، به پاس حمایت وی از مأمون برضد برادرش امین بود. این نواحیِ چهارگانه از دولت بنی عباس جدا و مستقل شدند و حکومت در آن مناطق، موروثی شد، اما ماهیت استقلال ها با یکدیگر متفاوت بود؛ مثلا دولت امویانِ اندلس و دولت ادریسیانِ مغرب دور کاملا از حکومت بنی عباس جدا شدند، ولی دو دولت طاهریان و اغلبیان هم چنان تبعیت و پیوند خود را با دربار بنی عباس حفظ کردند.

در دوره دوم عباسی مناطق ذیل از سلطه خلافت عباسیان در آمدند:

در سال 254ق مصر و شام از حکومت عباسی جدا شد و به ترتیب، دولت احمد بن طولون و حکومت اخشید در آن سامان پا گرفت.

در سال 254ق دولت صفاریان در سیستان به رهبری لیث صفاری برپا شد. صفاریان بر خراسان دست یافته، به دولت طاهریان، پایان دادند.

در سال 261ق سامانیان به رهبری نصر بن احمد بن اسد بن سامان در خراسان به حکومت رسیده، دولت صفاریان را از میان برداشتند.

در سال 297ق حکومت عُبَیدی ها به رهبری ابوعبیدالله مهدی در افریقیه پا گرفته، دولت اغلبی ها و سپس دولت اخشیدی ها را از بین بردند. حکومت عبیدی ها تا شام، مصر و حجاز گسترش یافت.

در سال 320ق دولت آل بویه در شیراز، اصفهان، همدان و ری برقرار شد. زمامداران این حکومت، حسن، علی و احمد، فرزاندان بویه و پس از آنان، نوادگان او بودند. در همین سال در موصل، جزیره و حلب دولت بنی حمدان به رهبری فرزندان حمدان بن حمدون تغلبی تأسیس شد.

در سال 321ق در ماوراءالنهر دولت غزنویان به رهبری سبکتکین حاکم غزنه برپا گردید. پس از وی پسرش محمود غزنویبه جای پدر نشست. او دولت سامانیان را برچید و حکومت او تا هند پیش رفت.

در سال 328ق از خلافت گسترده و باعظمت بنی امیه و بنی عباس جز بغداد و جنوب عراق چیزی برای خلیفه باقی نماند. زمانی که معزالدوله دیلمی در سال 334ق بر بغداد چیره شد، بغداد و جنوب عراق نیز از دست حاکم عباسی خارج شد و از خلافت تنها نامی باقی ماند.

در سال 421 ق ترکان (غزّ) سلجوقی که از ترکستان آمده بودند حکومت تشکیل داده، با رهبری طغرل بیگ دولت های غزنویان، آل بویه و دیگر دولت های کوچک را از میان برداشتند. سلجوقیان به سبب جنگ های میان حکومت های کوچک و سست شدن اساس آن ها توانستند بدون هیچ مشکلی آن ها را از میان بردارند. پس از مرگ طغرل بیگ، برادرزاده اش آلب ارسلان بر مسند حکومت نشست. در روزگار آلب ارسلان حکومت های اسلامی که از بین النهرین تا شام گسترش یافته بودند به وحدت دست یافتند. دیری نپایید که آلب ارسلان و پسرعمویش قتلمش درگیر اختلاف شدند و در سال 456ق میان آن دو جنگی درگرفت که به کشته شدن قتلمش و تقسیم دولت سلجوقیان انجامید. سلیمان پسر قتلمش در سال 470ق در آناتولی اعلام استقلال و دولتی به نام «دولت سلجوقیان روم» (سرزمین روم) برپا کرد. سلیمان به ترتیب، شهرهای نیقیه(42) و قونیه را به عنوان پایتخت برگزید. پس از مرگ آلب ارسلان سلطنت او به ملک شاه رسید. او نیز سرزمین شام را به عمویش تتش واگذاشت. عموی ملک شاه روانه شام شده حکومت فاطمیان شام را سرنگون کرد. سپس برضد پسرعمویش سلیمان بن قتلمش، پادشاه سلجوقیان روم که برحلب دست یافته بود، اعلام جنگ داد، زیرا می خواست سلیمان را از حلب براند. در جنگی میان آن دو در تل السلطان نزدیک حلب، سلیمان کشته شد و از او فرزند کوچکی به نام داوود بر جای ماند که ملک شاه تربیت او را برعهده گرفت. چون داوود به مرحله جوانی رسید، از سوی ملک شاه به جای پدرش قتلمش به فرمانروایی روم منصوب و به نام قلیچ ارسلانخوانده شد.

قتل سلیمان نیز مانند قتل قتلمش پیامدهایی داشت که به تفرقه و ایجاد کینه و دشمنی میان سلجوقیان انجامید. آنان در این وضع آشفته با حمله صلیبی ها روبه رو شدند که اگر آن ها به طور یکپارچه با صلیبی ها مقابله می کردند، حوادث به گونه ای دیگر شکل می گرفت و سرزمین های اسلامی از تهاجمی که هنوز کام ها از آن تلخ است، در امان می ماند.

11. تلاش چیرگان برای دست یابی به خلافت

رویدادهای تاریخی بیانگر این موضوع است که کسانی با برنامه ریزی می کوشیدند تا خلافت اسلامی را از عرب ها بگیرند. با تأمل و دقت در زندگی ابومسلم خراسانی درمی یابیم او با همه توان می خواست خلافت اسلامی را از عرب ها گرفته، به ایرانیان منتقل کند. او برای رسیدن به این هدف، در جنگ با نصر بن سیار، بزرگ مضریان و امیر