بار دیگر نیز قاسم را از مقامش خلع کرده، برادرزاده اش یحیی را برای دومین بار به جای وی گماشتند.

بازگشت حکومت به بنی امیه (المستظهر، المستکفی و المعتّد)

16ـ اهل قرطبه مجدداً یحیی بن علی را خلع کرده، با فردی اموی به نام عبدالرحمان پنجم پسر هاشم بن عبدالجبار بن عبدالرحمان ناصربه خلافت بیعت کردند. او به لقب المستظهربالله خوانده شد، ولی بیش از یک ماه و نیم (413ق) نگذشت که او را خلع کرده، با اموی دیگری به نام محمد سوم پسر عبدالرحمان بن عبیدالله بن عبدالرحمان ناصر، ملقب به المستکفی بالله بیعت کردند. پس از گذشت چهار سال از حکومت وی، او را برکنار و با اموی دیگری به نام هشام سوم پسر محمد بن عبدالملک بن عبدالرحمان ناصر، ملقب به المعتدّبالله بیعت کردند. مردم قرطبه از بدرفتاری شخص اخیر به تنگ آمده، در سال 422ق او را خلع کرده، از قرطبه بیرون راندند. با خلع او طومار حکومت امویان اندلس پیچیده شد.

استقرار حکومت بنی جَهْوَر در قرطبه

پس از برکناری المعتدبالله، مردم قرطبه وزیرش ابوالحزم بن جهور را به حکومت خود برگزیدند. او تا هنگام مرگش (435ق) به اداره امور مملکتی پرداخت. پس از وی، پسرش ابوالولید محمد بن جَهوَربرجای نشست. وی تا سال 462ق که مردم قرطبه او را خلع کردند به حکومت خود ادامه داد. پس از او پسرش عبدالملک جانشین او گردید. وی نیز به دلیل بدرفتاری از قرطبه اخراج شد.

الحاق قرطبه به اشبیلیه (سویل)

پس از برکناری عبدالملک بن جَهْوَر در سال 468ق، معتمد بن عبّادحاکم اشبیلیه با لشکرکشی به قرطبه آن را تصرف کرد. در پی این تصرف، دولت بنی جَهْوَر و حکومت قرطبه برچیده شد.

حکومت مرابطون در اندلس

آلفونسِ ششم، پادشاه لیون در سال 477ق بر طلیطله استیلا یافت و آن را به طور کامل از دست بنی ذی النون به درآورد. او با حاکمان سرزمین های مسیحی نشین برای استیلا بر اشبیلیه هم پیمان شد، از این رو معتمد بن عباد حاکم اشبیلیه از یوسف بن تاشفین امیر دولت مرابطون در مغرب دور کمک خواست. یوسف نیز در رأس لشکری از بربرها به اندلس رفته، با آلفونس و هم پیمانان او جنگید. این نبرد مشهور در زلاّقه نزدیک بطلیوس در دوازدهم رجب 479ق رخ داد. این جنگ به پیروزی مرابطون و نابودی ارتش اسپانیایی ها انجامید. پس از این جنگ، مرابطون به دولت های کوچک (ملوک الطوایفی) دست اندازی کرده، یکی پس از دیگری به تصرف خویش درآوردند. آنان پس از دست یابی به این حکومت ها، حاکمان را به مغرب دور تبعید کردند. بدین ترتیب، دولت مرابطون در اندلس برپا و قرطبه به عنوان پایتخت برگزیده شد. حکومت مرابطون ادامه داشت، تا این که موحدون به فرماندهی عبدالله بن تومرت به حکومت مرابطون پایان دادند.

حکومت موحدین در اندلس

پس از درگذشت یوسف بن تاشفین، دولت مرابطون نیز روبه زوال نهاد. این فروپاشی، شاهان مسیحی را به طمع انداخت و آنان برای دست یابی بر اندلس هم پیمان شدند. موحدون شتابان درصدد جلوگیری از آن ها برآمدند، لذا در سال 543ق نیروهای موحدون وارد اندلس و با اسپانیایی ها وارد جنگی سخت شدند. این نبرد به جنگ «ارک» معروف شد. موحدون در این نبرد پیروزیِ چشمگیری به دست آوردند. پس از این جنگ، اسپانیایی ها برای نبردی دیگر به تجهیز و تجدید پرداختند. آنان تمام نیروهای خود را برای این جنگ آماده کرده، در سال 609ق با موحدون جنگیدند. این رویارویی به «عقاب» معروف شد؛ جنگی تعیین کننده که به پیروزی اسپانیایی ها انجامید.

پایان حکومت موحدون در اندلس

پس از جنگ عقاب، سرنوشت اندلس دستخوش تقدیر و نابسامانی شد و مراکز آن یکی پس از دیگری به دست اسپانیایی ها سقوط کرد. هنوز سال 644ق فرا نرسیده بود که دولت های قرطبه، والانس، دانیه و مرسیه به دست اسپانیایی ها افتاد، اما غرناطه هم چنان در پناه دژهای خود مقاومت کرد، ولی پس از مدتی با از دست دادن مقاومت خویش سقوط کرد و اسپانیایی ها در سال 897ق (1492م) آن را در اختیار گرفتند و بدین ترتیب، حکومت عرب ها بر اسپانیا و حکومت اسلامی هشتصد ساله آن سامان به پایان رسید.

دولت های ادریسیان و اغلبیان

زمانی که علویان و عباسیان که هر دو از بنی هاشمند، برای جنگ با امویان و باز پس گرفتن خلافت از آن ها برخاستند، علویان می پنداشتند خلافت از آنِ آنان خواهد شد، زیرا آنان از خاندان پیامبرند، ولی بنی عباس پس از شکست مروان بن محمد، واپسین خلیفه اموی در سال 131ق، در جنگ «زاب»، با ابوالعباس عبدالله بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس، ملقب به سفّاح بیعت کردند.