مصر در قرون وسطی به خود دیده بود. این بلا که مورخان آن را «سال های بلای بزرگ» نامیده اند، با جنگ های داخلی که نابسامانی هایی درپی داشت هم زمان بود. تا این که بدرجمالی، حکمران عکا اوضاع را سامان بخشید، زیرا در سال 466ق المستنصر از وی خواست تدبیری بیندیشد. او نظم را به کشور باز گرداند و تمام تلاش خود را برای اصلاح مملکت صرف کرد. المستنصر با دختر بدر ازدواج کرد و از او صاحب فرزندی به نام مستعلی شد.

المستنصر در سال 487ق پس از شصت سال حکومت از دنیا رفت و پسرش نزار که از سوی پدر نیز به ولایت عهدی منصوب شده بود، ادعای خلافت کرد، ولی افضل پسر بدرجمالی که به جای پدر فرمانده ارتش بود، مستعلی برادر نزار و خواهرزاده خویش را مقدم داشت. این تغییرات به کشته شدن نزار انجامید که در پی این رخداد، اسماعیلیان به دو گروه تقسیم شدند: 1ـ فرقه مستعلویه؛ 2ـ فرقه نزاریّه.

در عهد حکومت مستعلی، جنگ های صلیبی در شام آغاز گردید و در سال 493ق بیت المقدس به دست آنان اشغال شد. پس از مستعلی، خلفایی به جای او حکومت کردند که عده ای خلع و برخی کشته شدند، تا این که در سال 564ق حکومت فاطمیان به دست صلاح الدین ایوبی پایان یافت و دولت ایوبیان آغاز شد.

عوامل فروپاشی خلافت اسلامی

فروپاشی خلافت اسلامی به اسبابی برمی گردد که مهم ترین آن ها به شرح ذیل است:

اوّل: ساختار خلافت

ساختار خلافت در اسلام بر مبنای «شورا» است. این شیوه را قرآن کریم چنین بیان می کند: (وَأَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ).(63) براین اساس، این شیوه با خطاب خدا به پیامبر(صلی الله علیه وآله) تأیید می شود که فرمود: (وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلاَمْرِ...).(64) پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) این دستور را اجرا کردند؛ یعنی در غیر مواردی که حکم الهی درباره آن صراحت داشت، با یاران خود مشورت می کردند. بنابراین، شورا رکن اساسی حکومت در اسلام شد.(65)

شورا بر پایه مساوات میان مسلمانان بنیان نهاده شده است؛ بدین معنا که تمام آنان برادران دینی اند و هر کس قابلیت های لازم برای خلافت در او باشد، بدون توجه به جنسیت، رنگ، ثروت و موقعیت اجتماعی اش شایسته این مقام است و تنها چیزی که افراد جامعه اسلامی را از هم جدا می کند، پرهیز از معاصی است که خداوند در آیه کریمه می فرماید: (اِنَّ اَکْرمکُمْ عِنَداللهِ أتْقاکُم).(66) تقوایِ الهی پایبندی به اوامر و نواهی خداست، و تمام فضیلت هایی که هر حاکمی باید به آن آراسته باشد، در تقواست، هم چنان که معیار برتری افراد جامعه نیز می باشد.

خلیفه از میان مجموعه ای انتخاب می شود که افراد آن دانشور، دوراندیش، متّقی، خردمند و عدالت گستر باشند. این افراد با عنوان «اهل حلّ و عقد» شناخته شده اند. هر کس از این مجموعه انتخاب شود، سایر افراد شورا و مردم با وی بیعت می کنند و خلیفه رسول الله به شمار رفته، باید طبق شیوه و سنت پیامبر(صلی الله علیه وآله) عمل کند، از این رو هرگاه از مسیر درست منحرف گردد، باید از مقام خود برکنار شود، و اگر تسلیم نشد، جنگ با وی واجب است.

چون خلافت به رهبری معاویة بن ابی سفیان به بنی امیه رسید، آرزویشان برآورده شد و به خواسته خود دست یافتند و نظام شورایی را به نظام موروثی تغییر دادند. معاویه ولایت عهدی را به فرزندش یزید سپرد. او برخی را با مال به بیعت با یزید وامی داشت و برخی را با زور. پس از یزید و کناره گیری معاویه دوم از خلافت، خلافت به بنی مروان رسید. پس از آن، محدوده خلافت گسترش یافت، تا جایی که یک خلیفه، ولایت عهدی را بین دو یا چند فرزند خود به ارث می نهاد و آنان نیز به همان ترتیب که پدر مقرر کرده بود، به خلافت می رسیدند. از جمله کسانی که چنین کردند عبدالملک بن مروان بن حکم بود. او خلافت پس از خویش را برای فرزندان خود به ترتیب: ولید، سلیمان، یزید و هشام معین کرد. سلیمان، عمربن عبدالعزیز را خلیفه پس از خود و پیش از یزید قرار داد.

پس از این روش، خلافت در دولت اسلامی موروثی شد و بیعت، امری صوری و تشریفاتی شد که مردم و در پیشاپیش آن ها امیران، بزرگان و دانشوران حاضر شده، طی مراسمی اطاعت خود را اعلام می کردند. در این مراسم، سوگندهای شدیدی مبنی بر مطلقه بودن همسران و آزاد شدن کنیزان آنان یاد می کردند تا نتوانند نقض بیعت کنند.(67)

در دوره دوم عباسی که سرنوشت خلافت را افراد پیروز در جنگ رقم می زدند، دیگر کسی به بیعت پایبند نبود. در نتیجه، دو امر بر وراثت خلافت مترتب شد: الف) جنگ برای کسب خلافت؛ ب) پدیده استبداد و ظلم.

1. درگیری بر سر خلافت

ابتدای امر، این درگیری ها میان دو خاندانِ بنی هاشم و بنی امیه رخ داد. پس از نابودی حکومت امویان در سال 131-132ق میان دو شاخه از بنی هاشم درگیری شد که یک طرف، علویان بودند که مهترشان علی بن ابی طالب(علیه السلام) و طرف دیگر، عباسیان که بزرگشان