در آلمان در سال 1882م زیر نظر استاد ج. ب. ارمان (ARMAN) چاپ کرده اند.

بسیاری از پژوهشگران، معتقدند تحقیقات ابن هیثم راه را برای کاربرد عدسی ها برای جبران کمبود بینایی چشم گشوده است.

یکی دیگر از کتاب های او شرح اصول اقلیدس در هندسه وعدد کتاب الجامع فی اصول الحساب کتاب تهذیب المجسطی، رساله ای در اخلاق، کتابی در حساب معاملات و تحلیل مسائل هندسی و تحلیل و ترکیب و... است. با فقر و ناداری درگذشت و مالی از خود به جای نگذاشت، ولی میراث علمی بزرگی در جهان برجای نهاد که همه دانشمندان پس از او، از آن بهره مند شده اند. در تاریخ وفات او اختلاف است؛ برخی، آن را در سال 431ق و برخی در سال 429ق می دانند.(7)

ادریس بن حمّود

ادریس بن علی بن حمّود بن میمون بن ادریسی، ملقب به المتأیّدبالله و چهارمین خلیفه دولت حمّودی در مالقه، اندلس است. در سال 427ق و پس از کشته شدن برادرش یحیی بن علی (المعتلی بالله) با او بیعت کردند. او در مالقه ماند تا درگذشت.(8)

صمصام کلبی

حسن بن یوسف بن عبدالله بن محمد کلبی، ملقّب به صمصمام، واپسین فرمانروای کلبی در جزیره صِقلیه (سیسیل) است در سال 417ق که پس از کشته شدن برادرش احمد الاکحل به قدرت رسید. گروه بزرگی از ناراضیان از سیاست اکحل، به ابن بادیس، فرمانروای قیروان متوسل شدند. او نیز سپاهی فرستاد که سرانجام اکحل را کشتند و شهر را اشغال کردند، امّا مردم صقلیه (سیسیل) بر ارتش اشغالگر شوریدند. و او مجبور شد بیرون برود. مردم پالرمو (پایتخت صقلیه) هماهنگ حسن صمصمام را به فرمانروایی برگزیدند. او کوشید امور را سامان دهد، ولی موفق نشد، زیرا هر یک از فرمانروایان برای خود طبل استقلال می زدند و صمصمام به تنهایی پالرمو را در اختیار داشت.

روزگار او توأم با شورش هایی بود که او با پایداری و شکیبایی در برابر آن ها ایستاد و سختی های بسیار متحمل شد. سرانجام برخی از شورشیان بر او چیره شدند و او را برکنار کردند و یکی از فرماندهان خود را به جای او گماشتند. او نخستین کارش این بود که صمصمام را کشت و با مرگ او حکومت کلبیان برجزیره پایان یافت.(9)

قاسم بن حمّود

قاسم بن حمود بن میمون ادریسی، ملقب به مأمون، دومین شاه خاندان حمّودی قرطبه بود. سلیمان بن حکم اموی، المستعین بالله او را بر جزیره خضرا گماشت، ولی برادرش علی بن حمّود بر سلیمان (مستعین) شورید و اندلس را گرفت. مردم به خلافت با او بیعت کردند. قاسم در جزیره ماند تا این که در سال 408ق برادرش درگذشت. پس از او خلافت را به دست گرفت و در قرطبه ماندگار شد. او با مردم خوشرفتاری می کرد و در زمان او بود که مردم امنیّت یافتند. سپس برادرزاده اش یحیی بن علی، فرمانروای سبته بر او شورید. او در سال 412ق با گذشتن از دریا بر مالقه چیره شد و رو به قرطبه نهاد. قاسم نیز مجبور شد، بی جنگ و خونریزی از آن جا بیرون رود و روزگاری را در اشبیلیه به سر برد. در آن مدت، نابسامانی های خود را سامان داد. و قبایل بربر را با خود یار ساخت و به کمک آن ها برقرطبه یورش آورد و در سال 413ق به آن جا وارد شد. یحیی از آن جا به مالقه بازگشت و قاسم نتوانست کارهای قرطبه را سامان دهد و از آن جا به «شربش» بازگشت، امّا برادر زاده اش یحیی بن علی او را دستگیر و در مالقه زندانی ساخت. او سرانجام در هشتاد سالگی از دنیا رفت.(10)

پی نوشت ها:

[1] یک شنبه اول محرم سال 431 = 23 سپتامبر سال 1039؛ سه شنبه سیزدهم ربیع الثانی سال 431هـ. = اول ژوئـن سال 1040.

[2] معجم الادباء، ج 1، ص 242؛ الوافی بالوفیات، ج 7، ص 234؛ وفیات الاعیان (شرح حال ابن نوبخت) ج 2، ص 55؛ الأعلام ، ج 1، ص 165؛ فروخ، تاریخ الادب العربی، ج 3، ص 106.

[3] این نام در کتاب طبقات الاطباء ابن ابی اصیبعه است، ولی قفطی در اخبار العلماء باخبار الحکماء او را «حسن بن حسن یا حسین بن هیثم» می خواند.

[4] بصریات، شاخه ای از علوم طبیعی است که از نور و قوانین آن بحث می کند. نور شناخت، اپتیک (فرهنگ لاروس).

[5] نام اصلی (آلمانی) کتاب، خورشید الله بر باختر زمین می تابد است، ولی مترجم آن را در عربی تغییر داده است (مترجم).

[6] کتاب المنظر را از لاتین دکتر عبدالحمید صبره ترجمه کرده، و بخش میراث عربی در مجلس ملی فرهنگ، هنر و ادب کویت، در سال 1403ق(1983م.) آن را منتشر ساخته است.

[7] طبقات الاطباء، ص 550 و 560؛ اخبار الحکماء، ص 114؛ تراث الاسلام (مجموعه ارنولد)، ص 478، 503، 535 و 586؛ تراث الاسلام، ص 166؛ دائرة المعارف الاسلامیه، ماده: «ابن هثیم» فروّخ، تاریخ العلوم عند العرب، ص 361؛ تاریخ العلم، ص 121؛ تاریخ مختصر الدول، ص 317؛ شمس العرب تسطع علی الغرب، ص 149، 151 و 197؛ تاریخ مختصر الدول، ص 316؛ العلوم عند العرب، ص 167، 172؛ الأعلام ، ج 6، ص 314؛ تاریخ الفکر العربی، ص 417.

[8] البیان المغرب، ج 3، ص 289؛ الأعلام ، ج 1، ص 267.

[9] العبر، ج 4، ص 447؛ العرب فی صقلیه، ص 47؛ الأعلام ، ج 2، ص343.

[10] جذوة المقتبس، ص 22؛ البیان المغرب، ج 3، ص 124، 133 و 190؛ الکامل ابن اثیر، ج 9، ص 276؛ بغیة الملتمس ، ص 28.