میان حکومت اسلامی که ابوبکر به عنوان الگوی صحیح عملی آن، پایه ها و شیوه اداره آن را روشن ساخت و بین حکومت اغلب خلفایی که خلافت آن ها موروثی بوده و خود را سلطان مطلق می دانستند، تفاوت آشکاری می بینیم.

پیامد اعمال قدرت مطلق از سوی خلفا، شورش های متعددی بود که برای مبارزه با استبداد و ستم رخ می داد و نتیجه آن، نابودی درآمدهای دولت و کاهش توان آن بود.

از مظاهر خودکامگی خلیفه، واداشتن مردم به پذیرش چیزی بود که خلیفه به صحت آن اعتقاد داشت؛ کاری که مأمون کرد. او از فقها خواست همانند او مخلوق بودن قرآن را بپذیرند، و هر کس نمی پذیرفت، دستور می داد حقوق او را قطع کرده، او را به زندان بیفکنند. برخی از آنان در زندان او مُردند که از جمله آن ها شیخ المشایخِ شام، ابومسهر غسانی بود.(74)

معتصم نیز مانند برادرش مأمون، فقها را در مسئله مخلوق بودن قرآن می آزمود، لذا امام احمد بن حنبل را به سبب نپذیرفتن این قول، چنان تازیانه زدند که پوست از بدنش جدا شد.(75) پس از او پسرش واثق بر خشونت افزود. او به دست خود فقیه احمد بن نصر خزاعی را کشت و سپس به دار آویخت.(76) وی هم چنین فرمان داد دو فقیه دیگر؛ یعنی بُویطی و ابن حماد را زندانی کنند که در نتیجه، آن دو در زندان از دنیا رفتند.(77) در سال 231ق در جریان فدیه(78) دادن میان مسلمانان و رومیان، واثق دستور داد هر کس به مخلوق بودن قرآن معتقد نباشد، از اسارت آزاد نشود. همه اسیران، موافق نظر خلیفه پاسخ دادند.

مسئله خلق قرآن، چیزی نبود که اعتقاد خالص مردم را دستخوش تزلزل کند، ولی همین که خلیفه به آن معتقد بود، دیگران را به پذیرش آن وامی داشت.

یکی دیگر از مظاهر استبداد خلیفه، این بود که هر کس آرامش او را برهم می زد، به دستور وی کشته می شد. روزی امین برای صرف صبحانه به باغ کاخش رفته بود؛ در حالی که در محاصره لشکریان برادرش مأمون بود کنیزی را طلبید تا برایش آواز بخواند. او نیز آوازی خواند که امین شعر آن را به فال بد گرفت، لذا جام شراب در دستش را به سوی او پرتاب کرد و دستور داد او را در قفس شیران بیفکنند.(79)

یکی دیگر از نمونه های استبداد خلیفه این بود که اگر با مشاور خود، مشورتی می کرد و پاسخ ناپسند می شنید، به کشتن او فرمان می داد؛ مثلا: روزی متوکل از ابن سکیت (استاد علم نحو و لغت در زمان خود و معلمِ مؤید و معتز، فرزندان متوکل) پرسید: «کدامین را برتر می دانی؛ فرزندان من یا حسن و حسین فرزندان علی بن ابی طالب؟» ابن سکیت پاسخ داد: «قنبر، غلام آن ها از فرزندان تو برتر است.» متوکل فرمان داد ابن سکیت را میان فرش بپیچند و آن قدر او را تازیانه بزنند تا بمیرد و دستور خلیفه در باره وی دقیقاً اجرا شد.(80)

این ها نمونه ای از ستم و استبدادی است که خلفای دوره اول عباسی آن را انجام می دادند. وزیران، کارگزاران و سرداران نیز مانند آنان ستم پیشه بودند، اما در این میان، علویان (عموزادگان بنی عباس) کسانی بودند که بیشترین ستم به آن ها می شد. در این زمینه، دعبل خزاعی سروده است:

«همه قبایلی که می شناسیم، از یمنی ها گرفته تا بکر و مضر.

همانا بنی عباس در خون آن ها (علویان) شریکند؛ همان طوری که قماربازان در تقسیم قربانی مورد قمار شرکت دارند.

کشتار، چپاول، اسارت و آتش زدن ]درحق آن بزرگواران، درست چون رفتار[ جنگجویان با کفار روم و سرزمین خزر بود.

بنی امیه را می توان در کشتارشان معذور دانست، ولی از بنی عباس هیچ عذری پذیرفته نمی شود.»(81)

فقها مقابل این ستمگری ها به دو دسته تقسیم شدند:

دسته نخست، دنیاپرستان بودند که به دنیای خلفا پا گذاشته، بهره خود را از آن ها گرفتند. پاره ای از این ها نیز به توجیه کارهای خلفا پرداخته، در نتیجه به آن ها نزدیک تر شدند.

دسته دوم، خواهان آخرت بودند، لذا از خلفا بریده، با همه درد دل خود سکوت کردند. آن ها برای این که در حکومت جور خدمت نکرده باشند و بازخواست نشوند، از پذیرش مسئولیت دولتی یا قضا سرباز می زدند. از جمله این ها ابوحنیفه، سفیان ثوری، عبدالله بن ادریس، عبدالله بن وهب، وکیع بن جراح و دیگران بودند.(82) زاهدان، صوفیان و گوشه گیران از دنیا، جزو گروه دوم از فقها بودند. اینان دنیا و دنیاطلبان را ترک کرده، به عبادت و اندیشه درباره قدرت و عظمت خداوند پرداختند، از این رو روان و جان آنان لطیف و از آلودگی ها پاک شد و لذتی معنوی به دست آوردند که هیچ لذت مادی با آن برابری نمی کرد. با ظهور این گروه، دوره تصوف (مظهر ترک دنیا و اعتراض به ستم و خودکامگی) آغاز شد. ابراهیم بن ادهم، فضیل بن عیاض، جعفر بن مبشّر، حارث محاسبی و ذوالنون مصری، جزو نخستین دسته اهل زهد و تصوّف بودند.(83)

ستم ها در دوره دوم عباسی بسیار شد و با سلطه دو قدرت؛ یعنی خلفا و چیرگان برحکومت، بر شدّت آن افزوده می شد، از این رو قتل، چشم درآوردن، باد کردن، رگ زدن، قطع اعضا، زندانی کردنِ افراد در سیاه چال، دو نیم کردن با ضربه شمشیر، مرگ براثر تشنگی و گرسنگی، افکندن افراد زیر پای فیل ها و میان قفس شیرها نیز بر شیوه های رایج افزوده شد. خلیفه و یا سردار چیره برقدرت، در باره