وزیران و بزرگان نیز شیوه خلفا را پیش گرفته، در مجالس خود به گونه های جدیدی از خوشگذرانی می پرداختند. از جمله این بی بندوباری ها، ماجرایی است که ابن خلّکان و دیگران درباره مهلّبی وزیر معزالدوله دیلمی، سلطانِ بغداد نقل کرده، می گوید: از جمله ندیمان مهلبی، قضات و فقیهانی همچون قاضی علی بن تنوخی، قاضی ابوبکر بن قریعه، قاضی ابن معروف و... بودند. آن ها هفته ای دو شب نزد او گرد آمده، دور از حشمت و مقام قضا به خوشگذرانی های آن چنانی می پرداختند و چون صبح برمی آمد، طبق معمول به وضع مناسب شأن و مقام خود بازمی گشتند.(110)

پیامد عوامل یاد شده در جامعه اسلامی

این عوامل به طور طبیعی در فضای سیاسی، اقتصادی و اجتماعیِ جامعه اسلامی بازتاب داشته است.

1. فضای سیاسی

دولت اسلامی وحدت خویش را از دست داد. این جدایی با آغاز دوران اوّل عبّاسی آغاز و در دوره دوم عباسی بیشتر شد. بنابراین در مشرق؛ دولت های آل بویه، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان، در افریقیه و مغرب دور؛ دولت ادریسیان، و در مغرب نزدیک، مصر و شام؛ دولت فاطمیان، و در اندلس؛ دولت امویان برپا و خلافت اسلامی میان آنان تقسیم شد؛ یعنی خلیفه عباسی در بغداد، خلیفه ادریسی در مغرب، خلیفه فاطمی در مصر و خلیفه اموی در قرطبه، زمام حکومت را در دست گرفتند. همین طور امیرانی هم بر بعضی مناطق مسلط شده، اعلام استقلال کردند؛ به گونه ای که بین دولت های مذکور و این امیران صلحی دائم برقرار نبود؛ بلکه آتش جنگ بین آنان شعلهور بود؛ گذشته از قیام هایی که در این میان رخ می داد. بدین ترتیب، حکومت اسلامی رو به ضعف نهاده، نتوانست مقابل دشمنان مسیحی ای بایستد که در کمین نشسته و آن را از شرق و غرب محاصره کرده بودند و به سبب جدایی بین مسلمانان و تقسیمشان به دولت ها و گروه های مخالف دشمنِ یکدیگر، نتوانستند یکپارچه شوند و با دشمن مقابله کنند.

در سال های 477-493 ق آلفونس ششم، پادشاه اسپانیا بر طلیطله و در سال 487ق کمبیادور، رئیس مزدوران اسپانیایی بر والنسیا مسلط شد. آلفونس ششم قصد داشت بر اشبیلیه چیره شود، امّا مرابطون آن را نجات دادند و با برچیدن حکومت ملوک الطوایفی، دولت خویش را در اندلس برپا کردند.

در سال های 487 ـ498ق پاپ اوربان دوم از زمینداران بزرگ اروپا خواست بر سرزمین شام تسلط یافته، بیت المقدس را از دست مسلمانان بگیرند. از علل این تصمیم، تخریب کلیسای «القیامه» در بیت المقدس توسط خلیفه فاطمی الحاکم بامرالله بود. دعوت پاپ، صفوف مسیحیان را پس از تفرقه آنان به سبب جنگ های داخلی، وحدت بخشید. آنان جنگ صلیبی اوّل را رهبری کردند، و درگیری میان شاهان سلجوقی ـ چنان که پیش تر بدان اشاره شد ـ فرصتی به صلیبیان داد تا به سرزمین های آناتولی تجاوز و شهر نیقیه و سپس قونیه را اشغال کرده، به شام یورش برده، بر معّرةُ النعمان و انطاکیه دست یافتند. سپس در امتداد ساحل حرکت کردند و ابتدا بر طرابلس و سپس بر حیفا، یافا، فیساریه و رمله مسلّط گشتند. پس از آن در بیست و سوم نیسان 493ق (سالی که شهر طلیطله به دست اسپانیا سقوط کرد) بر بیت المقدس چیره شدند.

در بیت المقدس گاد فروا دوبویون، فرماندهِ صلیبی ها، جنگجویان صلیبی را در قتل و غارت و هتک نوامیس، آزاد گذاشت. آنان نیز در این کار، کوتاهی نورزیدند. سپس فرماندهِ خویش را به پادشاهی بیت المقدس برگزیدند. آن گاه به دمشق پیش رفته، آن جا را محاصره کردند. هیأتی از مردم دمشق به ریاست قاضی دمشق ابوسعد زین الدین هروی به بغداد رفت تا از المستظهربالله خلیفه بغداد کمک بخواهد. خلیفه با شنیدن پیامِ کمک خواهی، اظهار ناتوانی کرد و گریست. آن هیأت نیز از اظهار ناتوانی او گریستند. این در حالی بود که اهل دمشق خود به مقابله با نفوذ صلیبی ها برخاستند. پس از این، صلیبی ها به طرف عکا و جبیل پیش رفته، بر آن دو منطقه سلطه یافتند. حمله صلیبی ها ادامه یافت و آنان بر بسیاری از مناطق شام مسلط شده، آن جا قلعه هایی مستحکم برپا کردند تا این که صلاح الدین ایوبی پس از پایان دادن به حکومت فاطمیان، مسلمانان را متحد ساخته، و صلیبیان را از آن جا بیرون راند.

2. اوضاع اقتصادی

سلامت اقتصادی، بر عاملی اساسی به نام امنیت استوار است که بدون آن، کار تولید، مبادله و تجارت دوام نخواهد یافت. چیزی که بیشتر امنیت را برهم می زند، شورش است. در زمان امویان و دوره اول عباسیان، شورش های زیاد، این دولت ها را مشغول ساخت، امّا به سبب قدرت دولت ها در سرکوبی این شورش ها و سرخوشی آنان از فتوحات به دست آمده و بهره مندی مردم از زندگی آرام و مرفه فراهم آمده از غنایم فتوحات، اثر منفی بر اقتصاد جامعه نداشت. این شورش ها از سوی قشرهای فقیر و مستضعف جامعه پدید نیامده بود؛ بلکه بیشتر این قیام ها، سیاسی و برمحور مشروعیت خلافت یا فتنه هایی بود که منشأ آن، تعصبات قبیله ای و جاهلی بود.