معموری

احمد بن محمد معموری بیهقی، ادیب و فیلسوف است که به ریاضیات پرداخت و کتابی در ریزه کاری های مخروطات نوشت. پیش از او کسی در این زمینه چیزی ننوشته بود. درباره علم مکانیک نیز تألیفی دارد. در بیهق زاده شد و به اصفهان رفت و به خدمت تاج الملک ابوالغنائم مرزبان معروف به ابن دارست، وزیر ملک شاه سلجوقی پس از درگذشت نظام الملک در آمد.(4)

ملک شاه

پسر سلطان آلب ارسلان سلجوقی، کنیه اش ابوالفتح و به جلال الدوله ملقب بود. از پادشاهان سلجوقی است که پس از مرگ پدر در سال 465ق جانشین او شد و قلمرو حکومت او از دورترین نقاط ترک نشین تا دورترین سرزمین های یمن گسترش یافت که سرزمین های روم، جزیره، شام، عراق و خراسان را نیز دربرمی گرفت و در همه این سرزمین ها برای او خطبه خوانده می شد. پادشاه روم به او جزیه می پرداخت. روزگار حکومت او با امنیت و آرامش و عدالت همراه بود. خلیفه مقتدر با دخترش ازدواج کرد و از او دارای پسری به نام جعفر شد. مالیات ها و عوارض را از همه شهرها برداشت و راه ها و کاروان سراهای موجود در بیابان ها را آباد کرد. و جوی ها روان و مساجد را آباد کرد و در راه مکه برای آب آشامیدنی حاجیان، آبگیرهایی ساخت. از خلیفه مقتدر خواست «بغداد» را برای او رها کند و بر هر جا که می خواهد برود و مهلتی نیز به او نداد، ولی پیش از اجرای فرمانش درگذشت. گویا پادشاه بر خلیفه خشم کرد، زیرا خلیفه دخترش را طلاق داده و با پسرش جعفر به اصفهان بازگردانده بود. می گویند: خلیفه یک روز روزه می گرفت و یک روز افطار می کرد و برخاکستر نشست و ملک شاه را نفرین کرد. خدا دعای او را مستجاب کرد و ملک شاه براثر تب خاصی از دنیا رفت و نیز می گویند: با شراب او را مسموم کردند.(5)

نظام الملک

ابوعلی، حسن بن علی بن اسحاق طوسی، ملقب به نظام الملک و قوام الدین، وزیری دوراندیش و بلندهمت و اصل او از اطراف طوس بود. پدرش از دهقانان و یاران محمود بن سبکتکین بود. آداب عرب را آموخت و در فقه بر مذهب امام شافعی بود و حدیث شنید و نحو و لغت را خواند و در این علوم به رتبه ممتازی دست یافت. سپس در درجات اداری بالا رفت تا به منصب وزارت آلب ارسلان سلجوقی رسید. مدیریت خوبی داشت و ده سال در خدمت او بود.

هنگامی که آلب ارسلان درگذشت، پسرش ملک شاه او را به خدمت گرفت؛ تا آن جا که همه کارها در دست او بود و بیست سال وضع بدین منوال پیش می رفت. او از نوادر روزگار بود.

در شهرهایی مانند بغداد، بصره، مرو، نیشابور، هرات، بلخ و طوس مدارسی ساخت. این مدارس به «نظامیه» معروف شدند و مهم ترین آن ها مدرسه نظامیه بغداد بود. او می کوشید در آن مدارس، فقهای شافعی و اشعری مذهب، تدریس کنند. بسیاری از اندیشهوران از این مدارس فارغ التحصیل شدند. او دارایی های بسیاری را بر آن ها وقف کرد؛ تا آن جا که بتوانند کارهای علمی را دائمی اداره کنند.

مجلس او مرکز تجمع فقها و علمای هر فن بود و آنان را گرامی می داشت و چون بزرگان آنان مانند ابوالقاسم قشیری و ابوالمعالی جوینی نزد او می آمدند، برمی خاست و آنان را کنار خود می نشاند. سرانجام یک جوان دیلمی از اسماعیلیان باطنی او را کشت؛ او در لباس درویشان آمده بود و شکایتی در دست داشت. هنگامی که وزیر دستش را دراز کرد تا آن را بگیرد، بادشنه ای به سینه اش کوبید. دشنه در سینه اش فرو رفت و او را کشت. می گویند: او نخستین کسی است که به دست اسماعیلیان کشته شد، زیرا او مقابل تبلیغات آنان مقاومت می کرد. از آن پس، این کار به صورت شیوه کار اسماعیلیه در آمد. درباره کشته شدن او می گویند: دشمنانش نزد ملک شاه از او بدگویی کردند و او توبیخ نامه ای برای نظام الملک فرستاد و او با نامه ای تندتر از آن به ملک شاه پاسخ داد و گفت: «پایداری سلطنت تو، به دوات من بسته است؛ هرگاه در آن را ببندم، دولت تو از میان می رود.» ملک شاه کسی را برای کشتن او فرستاد و سپس قاتل او را کشت. ملک شاه 35 روز پس از او درگذشت و دولتش از هم گسیخت و کار به جنگ و خونریزی انجامید. و پیش بینی نظام الملک بیشتر به یک معجزه شبیه بود. شاعران در سوگ او اشعار بسیاری سروده اند. یکی از اشعار نیکو در این زمینه، شعر مقاتل بن عطیه است که می گوید:

«نظام الملک وزیر، دُرّ یتیمی بود که خدای رحمان آن را با شرافت آمیخت.

او بسیار عزّت و والایی یافت، اما روزگار ارزش وی را نشاخت، لذا از روی حسادت دیگر بار او را به صدفی بازگردانید که از آن برآمده بود.»

از نظام الملک آثار ادبی چندی به جای مانده است؛ که از جمله: سیاست نامه در قانون وزارت است که به زبان فارسی نوشته شده و اصل آن را شارل شیفر در سال 1891 م و ترجمه فرانسوی آن را نیز منتشر کرده است. کتاب سفرنامه را نیز به او نسبت می دهند که درباره آیین جهانگردی است.(6)