اراده خداوند متعالی از تشویق انسان به دقت نظر و سیر در آفاق این است که نشانه های خویش در آفرینش انسان و هستی را به او بنمایاند تا به حقیقت قدرت حق ایمان بیاورد، از این رو می فرماید:(سنریهم آیاتِنا فی الآفاق و فی انفسهم حتی یتبیّن لهم أنه الحق).(126)

این آیات، انسان را دعوت می کند که با بهره گیری از اندیشه، دانش و ایمان خود، از رازهای هستی در آسمان، زمین، خشکی، دریا و آفرینش انسان و هر حیوان و گیاهی پرده بردارد و این اسبابِ سه گانه را باهم به کارگیرد؛ یعنی به اندیشه بی علم و علم بی ایمان عمل نکند. هنگامی که علم و ایمان به هم پیوستند، هادی و نگهبان انسان می شوند و او را از گمراهی بازخواهند داشت، اما هنگامی که علم از ایمان جدا شد، ابزار نابودی می شود. از این جاست که صلح، بارزترین جلوه های اسلام شمرده می شود.

مسلمانان با مردم سرزمین های فتح شده که میان آنان پیروان ادیان آسمانی همچون یهود و نصارا و بت پرستان مانند ایرانیان و هندیان بودند، معاشرت کردند و از عالمان آنان بهره ها گرفتند؛ عالمانی که با علوم یونانی چون فلسفه، طب، ستاره شناسی، ریاضیات و هندسه آشنا بودند، ولی علومی که فراگیریِ آن در ردیف نخست بود، قرآن و روایات و فقه بود. این دانش به علوم نقلی شناخته می شد تا از علوم پایه ( معروف به علوم عقلی)، بازشناخته شود.

1. علوم نقلی

أ. قرآن: هنگامی که پیامبرگرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) رحلت کردند، قرآن کریم میانِ اوراق مکتوب و متعدد پخش بود که کاتبان وحی آن ها را نگاشته بودند و بخشی از آن نیز در سینه حافظان محفوظ بود. در زمان ابوبکر، فرمانی برای گردآوری قرآن صادر شد که پس از آن، قرآن در صحیفه هایی (اوراق مکتوب) گردآوری شد که زید بن ثابت، عهده دار گردآوری آن بود. این اوراق به ابوبکر سپرده شد و از او به عمر و سپس به حفصه (دختر عمر و همسر پیامبر) منتقل شد. هنگامی که عثمان خلیفه شد، آن اوراق را از حفصه گرفت و به عده ای از صحابه رسول خدا سفارش کرد آن نوشته های پراکنده را در یک کتاب گردآورند. چهار نسخه از آن کتاب نوشته شد که امروزه مورد اعتماد همه مذاهب اسلامی است. آن گاه فرمان داد دیگر نسخه ها را بسوزانند؛ و چنین شد.(127) پس از آن، مسلمانان به گردآوری احادیث و به کارگیری آن ها در تفسیر قرآن روی آوردند؛ از این جا بود که علم حدیث پا گرفت. بعدها دستورهای قانونی که برای تنظیم زندگی فردی و اجتماعی وضع شده بود، از قرآن و حدیث استخراج شد، و به تدریج علم فقه، خود را آشکار کرد.

تلاوت برخی آیات قرآن از لهجه های حافظان آن اثر پذیرفت و با تفاوت لهجه ها، تلاوت ها نیز گوناگون شد. این حافظان را«قرّاء» می نامیدند که مشهورترین آنان در زمان خلفای راشدین، عبدالله بن مسعود (ت 32ق) علی بن ابی طالب (ت 40ق)، زید بن ثابت (ت 45ق) و سعید بن عاص (ت 59ق) بودند. در روزگار امویان و دوره نخست عباسیان، تعدادشان افزون شد که از مشهورترین آن ها ابن مهران ریاحی (ت 97ق)، مجاهد بن جُبیر(ت 103ق)، عبدالله بن عامر یحصبی(ت 118ق)، عبدالله بن کثیر(ت 120ق)، عاصم بن ابی النجود(ت 127ق)، اعمش (ت 148ق)، ابوعمر بن علاء (ت 154ق)، حمزه قاری (ت 159ق)، نافع قاری (ت 169ق)، کسائی (ت 189 ق) و حفص قاری(ت 246ق) هستند. سپس در دوره دوم عباسیان، تعدادشان افزون تر شد و از میان آن ها ابن مجاهد بغدادی (ت324ق)، ابن فضاله (ت 348ق) و دارقطنی (ت 385ق) شهرت یافتند. برخی از قاریان همچون ابن شنبوذ بغدادی (ت 328ق) در قرائت قرآن به قرائت های نادر هیچ ایرادی نداشتند. و همین امر(خواندن قرآن به قرائت های نادر) سبب شد ابن مجاهد بغدادی (امام قاریان بغداد) در نوشته هایش وقت خود را فقط صرف پژوهش درباره قرائت کند و از میان قرائت های گوناگون، قرائت های هفتگانه ذیل را برگزیند: قرائت نافع در مدینه؛ عبدالله بن کثیر در مکه؛ حمزه و کسائی در کوفه؛ ابوعمرو بن علاء در بصره؛ و عبدالله بن عامر در دمشق. وی در این باره کتابی نگاشت و در آن شیوه قرائت قراء سبعه(قاریان هفتگانه) را بیان کرد.

ب. حدیث: در زمان خلفای راشدین، حافظان احادیث از میان صحابه ای بودند که هماره با پیامبر بودند و از او شنیدند و روایت کردند؛ مشهورترین آنان: عبدالله بن مسعود و ابوهریره (ت 59ق)، عبدالله بن عباس (ت 68ق)، عبدالله بن عمر (ت 73ق) و انس بن مالک (ت 93ق) بودند.

در روزگار امویان، تعدادِ راویان احادیث (تابعین) که از صحابه پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روایت می کردند افزون شد؛ که مشهورترین آن ها عبارتند از: سعید بن جبیر (ت 94ق)؛ علی زین العابدین (ت 94ق)؛ عروة بن زبیر (ت94ق)؛ سعید بن مسیب (ت 94ق)؛ نافع بن جبیر (ت 99ق)؛ شعبی (ت 103ق)؛ طاووس بن کیسان (ت 106ق)؛ مکحول شامی (ت 112ق)؛ نافع مولای ابن عمر (ت 117 ق)؛ ابن حزم انصاری (ت 120ق)؛ زید بن علی بن حسین (ت 122ق) و زهری (ت 124ق).