در نخستین دوره خلافت عباسیان، محدثان فراوان شدند، که مشهورترین آن ها عبارتند از: صالح بن کیسان مدنی (ت 140ق)؛ عمر بن قیس کندی(ت 140ق)؛ عبدالله بن طاووس مدنی(ت 144ق)؛ جعفر صادق(ت 148ق)؛ اوزاعی (ت 157ق)؛ حَیْوة بن شریح (ت 158ق)؛ شعبة بن حجاج (ت 160ق)؛ سفیان ثوری (ت 161ق)؛ شریک نخعی (ت 177ق)؛ مالک بن انس (ت 179ق)؛ ابن مبارک (ت 181ق)؛ موسای کاظم (ت 183ق)؛ یحیی بن آدم (ت 203ق)؛ عبدالله بن زبیر حمیدی (ت 219ق)؛ فضل بن دکین (ت 219ق)؛ نعیم بن حمّاد(ت 228ق)؛ ابن ابی شیبة (ت 235ق)؛ اسحاق بن راهویه (ت 238ق)؛ احمد بن حنبل (ت 241ق)؛ احمد بن منیع، معروف به اصم (ت 244ق) و....

از آغاز حکومت امویان و پس از آن، دوره عباسیان و با اهداف سیاسی، احادیثِ فراوانی جعل و به پیامبر نسبت داده شد، از این رو لزوم پیرایش احادیث صحیح از جعلی و سره از ناسره احساس شد. گروهی از محدّثان عهده دار این کار شدند که از میان آنان محمد بن اسماعیل بخاری(ت 256ق)، مسلم بن حجاج (ت 261ق)، محمد بن ماجه (ت 273ق)، ابوداوود سجستانی (ت 275ق) و محمد ترمذی (ت 279ق) شهرت یافتند. هر کدام از اینان احادیثی را که صحیح یافتند، در کتابی گردآوردند و کتابشان به «صِحاح» معروف شد. در این کتاب ها، احادیث طبق راویان آن ها دسته بندی شده است و صحیح ترین کتاب های روایی شناخته می شوند. فقیهان محدث، کتاب هایی را در زمینه احادیث صحیح، طبق موضوعات فقهی نگاشتند که از آن جمله است: مُوَّطأ مالک و مسند احمد؛ و سنن نسائی (ت 301ق) شیعیان به احادیث روایت شده از امامان اهتمام داشتند. از مهم ترین کتاب های نگارش یافته در این زمینه، کتابی است که احادیث منقول از امام جعفر صادق و فرزندش امام موسی کاظم را دربردارد.(128) مسلمانان به یادگیری احادیث روی آوردند، و راویان بزرگ آن زمان، شرح این احادیث را عهده دار شدند که از آن جمله اند: احمد بزّار (ت 292ق)؛ محمد مروزی (ت 294ق)؛ ابن راهویه (ت 294ق)؛ حافظ نسوی (ت 303ق)؛ ابوالقاسم بغوی(ت 317ق)؛ سلیمان طبرانی (ت 260ق)؛ دارقطنی و....

ج فقه : فقه، دانش به کارگیری شریعت و احکام اسلام است. معنای «فَقِهَ» دانش را همراه با تدبر فراگرفت، و معنای «شریعت» راه مستقیم است. بنابراین، دانستن شریعت به تنهایی کافی نیست؛ بلکه باید احکام و قوانین دین را فهمید و به طور کامل اجرا کرد تا انسان را در زندگی به راه مستقیم راهنمایی کند. فقه شامل احکامی است که ارتباط انسان با پروردگار و مردم، ارتباط مردم با حکومت و ارتباط حکومت با حکومت ها و ملت های دیگر را در زمینه صلح و جنگ تنظیم می کند که مورد نخست (احکام رابطه انسان با پروردگار) را به نام «شعائر اسلام» می شناسند.

فقه از منابع خود (قرآن و سنت) کمک می گیرد، از این رو فراگیری این دو (قرآن و سنت) لازم است. فقه بر علومی چون صرف، نحو، بیان، بدیع، شأن نزول آیات(مناسبتی که سبب نزول آیات احکام شده است) و علل بیان احادیث (علتی که برای آن، حدیث بیان شده است) استوار است، از این رو به فقیهی که به این علوم دست یافته است «عالم» و به همگنان او «علما» گفته می شود.

نخستین صحابه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) توضیح احکام نازل شده در قرآن و نیز احکامی را که آن حضرت با گفتار، کردار و تقریر (حاکی از رضایت) خویش بیان کرده بود، فرا گرفتند. از جمله آن ها سنت پیامبر(صلی الله علیه وآله) بود که صحابه از آن پیروی کرده، پس از حضرتش طبق آن فتوا دادند و میان مردم داوری کردند. از مشهورترین این صحابه، عمربن خطّاب، علی بن ابی طالب، عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عمر و عبدالله بن عباس بودند. فتاوای علما و قضات به گونه ای بود که از نیازهای آن زمان بیشتر نبود، اما با تغییری که پس از قدرت یابی دولت اسلامی و گسترش قلمرو آن با پیروزی ها در جامعه اسلامی رخ داد، عُمَر راه افراط را پیش گرفت. او درباره «مؤلفة قلوبهم» و تقسیم زمین های «مفتوح العنوه» تجدید نظر کرد. «مؤلفة قلوبهم» بزرگان قریش بودند که پس از پیروزی کامل اسلام، با بی میلی به آن گرویدند. پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) می خواست با این کار، دلشان را به دست آورد، از این رو از بیت المال سهمی برای آن ها مقرر کرد. خداوند متعالی نیز با این آیه، آن عمل را تأیید کرد: (انما الصدقات للفقراء و المساکین و العاملین علیها و المؤلفةِ قلوبهم و فی الرقاب و الغارمین و فی سبیل الله و اْبنِ السبیل فریضة من الله و الله علیمٌ حکیم).(129)

عمر، سهم این افراد را قطع کرد؛ با این استدلال که پیامبر(صلی الله علیه وآله)هنگامی این کار را انجام داد که دولت اسلامی در آغاز راه و ضعیف بود، از این رو برای به دست آوردن دل هایشان به بذل مال اقدام کرد. به نظر عمر، چون سبب بخشش به آنان ضعف دولت اسلامی بود و اینک اسلام قوت گرفته، دیگر نباید چیزی به آنان پرداخت، از این رو آنان را راند و از پرداخت مال به آن ها جلوگیری کرد، و کسی از