رأی را ترجیح دادند و برخی قیاس را و بعضی عرف را و عده ای مصالح مرسله را. بنابراین، از لابه لای استنتاج های شرعی و آرای فقها، مذاهب فقهی شکل گرفتند؛ مهم ترین آن ها عبارتند از: مذهب حنفی (رئیس آن، ابوحنیفه نعمان)؛ مذهب مالکی (مالک بن انس)؛ مذهب شافعی (محمد بن ادریس شافعی)؛ مذهب حنبلی (احمد حنبل) و سرانجام مذهب شیعی (جعفر صادق).(131)

در عصر اول اسلام، مدینه محل تجمع فقها بود که هفت نفر از آنان شهرت یافته، به نام «فقهای هفتگانه مدینه»، شناخته شدند که عبارتند از: عروة بن زبیر (ت94 ق)؛ خارجة بن زید بن ثابت (ت99ق)؛ عبیدالله بن عبدالله بن عتبه بن مسعود (ت 99ق)؛ سالم بن عبدالله بن عمر (ت 106ق)؛ سلیمان بن یسار(ت 107ق)؛ قاسم بن محمد بن ابی بکر (ت 107ق) و سعید بن مسیب (ت 94ق) که اجماع آنان در یک مسئله خاص، منبعی از منابع فقه شمرده می شود.

از آن پس، پژوهش درباره فقه در کشورهای اسلامی رایج شد. در شام، این فقها شهرت یافتند: مکحول شامی (ت 112ق)؛ زهری (ت 124ق) و اوزاعی (ت 157ق). در عراق، ابوحنیفه نعمان (ت 150ق)، ابویوسف (ت 182ق)، محمد بن حسن شیبانی (ت 189ق)، احمد بن حنبل (ت 241ق)، ابراهیم نخعی (ت 96ق)، حماد اشعری (ت 120ق)، زفر بن هذیل (ت 158ق)، حسن بصری (ت 110ق) و سفیان ثوری (ت 161ق) شهرت یافتند. در مدینه، ربیعة الرأی (ت136ق)، جعفر الصادق (ت 148ق)، ابن جریج (ت 150ق)، مالک بن انس(ت 179ق)، موسای کاظم (ت 183ق) و ابن دینار (ت 182ق). در مصر، ابن لهیعه (ت 174ق)، لیث بن سعید (ت175ق)، ابن القاسم عتقی (ت 191ق)، عبدالله بن وهب(ت 197ق)، شافعی(ت 204ق)، ابن عبدالحکم (ت 214ق)، بویطی (ت 231ق) و حارث بن مسکین (ت 250ق)، در افریقیه (قیروان)، ابن انعم (ت 161ق)، اسد بن فرات (ت 213ق) و سحنون (ت 225ق)، در اندلس، صعصعة بن سلاّم (ت 192ق)، ابن دینار غافقی(ت 212ق)، اصبغ بن الفرج(ت 225ق)، عبدالملک بن حبیب (ت 238ق)، و یحیای لیثی (ت 239ق) شهرت یافتند.

با پایان یافتن نخستین دوره حکومت عباسی، دوره فقهای بزرگ نیز سپری شد. در همین زمان بود که مذاهب فقهی تأسیس و اصول شریعت استوار شد. در دومین دوره حکومت عباسی، شرح های مفصلی بر کتاب های مذاهب گوناگون نگاشته شد، و در این زمان، مدارسی برای تدریس فقه تأسیس شد. این مدارس جزئی از مساجد جامع و دیگر مساجدی بودند که پادشاهان و وزیران در ایجاد آنها با هم رقابت می کردند. مشهورترین این مدارس، مدرسه نظامیه اصفهان و بغداد بود که نظام الملک وزیر ملک شاه سلطان سلجوقی و وزیر پدرش آلب ارسلان آن را ساخت. مشابه این نظامیه، مدارس دیگری در دمشق، حلب، قاهره، تونس و فاس ساخته شد. مدارسی که در اندلس، قرطبه (کردوبا)، طلیطله و اشبیلیه بنا شده بود، از جهت شهرت مانند نظامیه بود و بسیاری از عالمان بزرگ مشرق زمین را به خود جذب کرد. این مدارس آکنده از فقهای مذاهب گوناگون بود. برجسته ترین آنها در بغداد و مشرق عبارت بودند از: زعفرانی (ت 260ق)؛ خصّاف (ت 261ق)؛ ثلجی(ت 266ق)؛ ابوزرعه رازی(ت 264ق)؛ داوود ظاهری (ت 270ق)؛ ابوبکر مروزی (ت 275ق)؛ عبدالله بن حنبل (ت 290ق)؛ ابن منده (ت 301ق)؛ محمد بن نصر مروزی (ت 262ق)؛ علی قمی (ت 305ق)؛ بربهاری (ت 330ق)؛ ابراهیم مروزی (ت 340ق)؛ عبدالله کرخی (ت 340ق)؛ بیهقی(ت 402ق)؛ ابوحامد اسفرایینی (ت 406ق)؛ قدّوری (ت 438ق)؛ قفّال مروزی (ت 425ق)؛ ابوالعلاء صاعد(ت 432ق)؛ عبدالله جوینی(ت 438ق)؛ ابوالعباس رویانی (ت 450ق)؛ ابویعلی (ت 458ق)؛ ابن صباغ(ت 477ق)؛ عبدالملک جوینی(ت 478ق)؛ هروی(ت 481ق)؛ بزدوی (ت 482ق)؛ سرخسی (ت 482ق) و....

بزرگان این طبقه در شام عبارت بودند از: جوزجانی (ت 259ق)؛ مقدسی (ت 490ق) و ابن سمنانی (ت 499ق).

بزرگان علمای مصر عبارت بودند از: ابن عبدالحکم (ت 257ق)؛ ذهلی (ت 258ق)؛ ابن موّاز(ت 269ق)؛ ربیع بن سلیمان(ت 270ق)؛ قاسم بن سیار (ت 278ق)؛ بکّار بن قتیبه(ت 270ق)؛ طحاوی (ت 321ق) و ابوجعفر مرادی (ت 338ق).

ابن سحنون (ت 259ق)، ابن ابوزید قیروانی (ت 386ق) و عبدالله بن یاسین (ت 451ق) بزرگان آنها در افریقیه و مغرب هستند.

از بزرگان آنان در اندلس، بقّی بن مخلد (ت 276ق)، قاسم عوفی(ت 303ق)، ابن لبابه قرطبی (ت 314ق)، ابن عبدالبرّ(ت 338ق)، ابن مسّره(ت 346ق)، ابن فخّار (ت 419ق)، ابن حزم (ت 456ق) و