معاشرت با پیروان دیگر ادیان به تحلیل های آنان بر مسائل غیبی آگاه شدند؛ که مباحث مربوط به صفات خداوند، ماهیت حضرت مسیح، مطالبی درباره مسئله «قَدَر» و آزادی اراده، وحی الهی و سرنوشت انسان پس از مرگ از آن جمله بود: این مسائل در زمینه سازیِ اندیشه های فلسفی و دینی به گونه های جدید سهیم بودند. هم چنین فلسفه یونانی در اهمیت دادن به عقل ـ به عنوان اساس اندیشه و کردار انسان ـ نقش به سزایی داشت؛ البته با یاری گرفتن از منطق یونانی. بدین ترتیب، ارتباط محکمی میان فلسفه یونان و اسلام و علوم منشعب از فلسفه یونان پدید آمد. مسلمانان این دانش ها را به زبان خودشان ترجمه کردند و این مهم به کسی واگذار می شد که عربی و یونانی یا سریانی را خوب می دانست. از آن زمان مراکزی با نام «دارالحکمه» برای ترجمه کتاب ها به زبان عربی ایجاد شد؛ هارون الرشید نخستین کسی بود که به این کار اقدام کرد و بسیاری از پادشاهان و امیران و وزیران از او پیروی کردند. از مهم ترین آنها «بیت الحکمه» در مصر بود که خلیفه فاطمی الحاکم بامرالله آن را تأسیس کرد. البته این مرکز علمی غیر از کتابخانه های بزرگی بود که کتاب های ترجمه شده مراکز دولت اسلامی را در آن گردآورده بودند. از مهم ترین این مراکز، کتابخانه ای بود که الحَکم المستنصربالله اندلسی در قرطبه بنیان نهاد.

معروف ترین مترجمان آن روزگار عبارتند از: محمد بن موسیخوارزمی (ت 232ق)؛ یوحنّا بن ماسویه (ت 243ق)؛ حنین بن اسحاق (ت 260ق)؛ اسحاق بن حنین (ت 238ق) و حبیش اعسم(ت 275ق).

اما فلاسفه در دوره اوّل و دوّم اسلامی به «متکلّم» معروف بودند و این ها کسانی بودند که با استفاده از قواعد منطق یونان، به دفاع از اسلام و مناظره با پیروان ادیان و مذاهب دیگر می پرداختند. و نیز معتزله از آن دسته بودند که مشهورترین آنها عبارتند از: واصل بن عطاء (ت 131ق)؛ عمرو بن عبید (ت 144ق)؛ نظام (ت 231ق) و ابوهذیل علاّف (ت 235ق).

سپس در دوره سوم اسلامی و پس از آن، دامنه فلسفه گسترش یافت و بسیاری از افراد به علوم عقلی پرداختند که میان آنان طبیب، ریاضیدان، اخترشناس و موسیقیدان یافت می شد. از مشهورترین آنان، کِندی (ت 260ق)، فارابی (ت 339ق)، جاحظ(ت 255ق)، ابوالحسن اشعری (ت 324ق)، مسکویه (ت 421ق)، ابن حزم (ت 426ق)، ابن مسرّه (ت 319ق) و گروهی از اخوان الصّفا بودند.(135)

برخی اندیشه ها با ریشه های یهودی، مسیحی، یونانی، ایرانی و هندی از طریق فلسفه به عقاید امت اسلامی رخنه کردند. در نتیجه، امت اسلامی به فرقه های گوناگون اعتقادی تقسیم شد و برخی از آنان سخت از یکدیگر فاصله گرفتند؛ به گونه ای که برخی به نظریه «حلول» (حلولِ خداوند در قالب یکی از انسان ها)، برخی به خدا بودن علی بن ابی طالب، برخی به خدا بودن محمد بن حنفیه فرزند حضرت علی، و عدّه ای به خدایی الحاکم بامرالله فاطمی معتقد شدند. بعدها پیروی از نظریه حلول گسترش یافت و عده ای، برآن شدند پس از مرگ انسان، روحش در انسان یا حیوان دیگری حلول می کند. برخی از این فرقه ها به نظریه «رجعت» و نیز به رجعت کسانی معتقد شدند که ادعای الوهیت آنها شد. برخی از آنان از آیین مزدک اثر پذیرفتند و از مردم خواستند مشترک بودن در اموال و زنان را بپذیرند تا اسباب اختلاف مردم از بین برود و همه مردم مساوی شوند. این گرایش، یکی از پایه هایی بود که شورش های زنگیان و قرمطیان بر آن بنا شد. از همین جاست که به حکمت نهی پیامبر از فرورفتن در مسائل غیبی و مهم ترین آنها؛ یعنی مسئله قدر پی می بریم؛ زیرا آنچه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) از آن بیم داشت، واقع شد و مسلمانان به گروه های ناسازگارِ با هم تقسیم شدند و یکپارچگی امت اسلامی از بین رفت.

ب. طب: اسلام به طب به سبب ارتباطش با سلامت انسان اهمیت داده است. پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) به پاکیزگی فردی و میانه روی در خوردن و آشامیدن سفارش کردند که همراه دیگر سفارش های وی در کتاب الطب النبوی گردآوری شده است. در زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، حارث بن کلده در طب شهرت یافت. او دانش و مهارت خود را در مدرسه جندی شاپور ایران آموخت و پیامبر(صلی الله علیه وآله) او را به جهت آشنایی با دانش پزشکی می ستود. شیوه های معروف او برای درمان بیماران؛ پانسمان کردن زخم ها، حجامت و فصد (رگ گشودن) بود.

در دوره امویان، شیوه های ادبی درمان پیشرفت کرد و توجه به بیماران افزون شد؛ از این رو در سال 88ق /707م عبدالملک بن مروان خلیفه اموی نخستین بیمارستان را ساخت و بخشی از آن را به جذامیان اختصاص داد و برای آنان و هم چنین برای نابینایان و بی نوایان جیره مقرر کرد. در زمان عباسیان، دامنه پزشکی گسترده شد، و علت آن، ترجمه کتاب های پزشکان یونانی به عربی بود. معروف ترین آن پزشکان، هیپوکرات و جالینوس است. طبیبان